امامزاده قاسم روستاي گلخندان
موقعيت جغرافيايي روستاي گلخندان
روستاي گلخندان در8 كيلومتري جنوب جاده تهران به رودهن و در 52 كيلومتري شمال شرقي تهران واقع شده است .اين روستا به بخش قديم و جديد ،تقسيم شده است .روستاي گلخندان جديد قبل از روستاي قديم واقع شده و رودخانه رودهن از اين روستا مي گذرد.روستاي قديم در بالاي تپه اي مشرف به روستاي جديد واقع شده است و رودخانه سياهرود از اين روستا مي گذرد.در زمستان داراي آب و هواي سرد و در تابستان آب و هواي معتدل دارد.شغل مردم روستا كشاورزي و دامداري است و محصول آن غلات ،بنشن و ميوه است.دو اثر تاريخي در اين روستا ديده مي شود.در روستاي گلخندان جديد قلعه گلخندان و در روستاي گلخندان قديم«امامزاده قاسم(ع)».
موقعيت امامزاده قاسم گلخندان قديم
بناي امامزاده قاسم در روستاي قديم و روي نقطه اي مرتفع و در محوطه اي باز ،مشرف بر روستا واقع شده است.بنا حصاري نداشته واطراف آن را قبرستان فراگرفته است.از طرف شمال و شرق به زمينهاي مزروعي و از طرف جنوب و غرب به خانه هاي مسكوني محدود مي شود.
سنگ قبر هاي اطراف امامزاده حكايت از اين دارد كه به جهت تقدس و احترامي كه به اين مكان قائل بوده اند،از دوره قاجاريه تاكنون مورد استفاده قرار گرفته است .روي سنگ قبرها علائم و نشانه هايي هم براي كساني كه سواد ندارند آورده شده و روي سنگ قبرمردان،تسبيح ومهر و شانه و روي سنگ قبر زنان ،قيچي و شانه رسم شده است. اطراف امامزاده و داخل آن توسط سودجويان عتيقه براي گنجي واهي ،بارها مورد كاوش قرار گرفته است.
امامزاده قاسم در سفرنامه ها و متون
به سبب اينكه اين امامزاده در روستايي دور از جاده اصلي واقع شده و دسترسي به آن به جهت نداشتن راه ارتباطي به آساني ميسر نبوده ،در سفرنامه ها و متون نامي از آن برده نشده است .
شرحي درباره مرقد امامزاده
كتيبه روي ضريح و نيز روايتهاي محلي ،آرامگاه مذكور را به نام امامزاده قاسم مشهور كرده است. كنزالانساب و شيخ مفيد ،قاسم را پسر عبدا...بن زيد بن امام حسن (ع) مي دانند. در نسخه خطي مربوط به امامزاده آمده است «قاسم بن عبدا... بن زيد بن امام حسن (ع) را در ولايت دماوند به موضع گلخندان شهيد كردند.»
نقشه بنا
از داخل و خارج به صورت هشت ضلعي است .در ضلع جنوبي بنا ،ايواني مستطيل شكل به درگاه امامزاده در سال هاي اخير الحاق شده است كه از لحاظ هنر معماري فاقد ارزش مي باشد.
مصالح بنا
مصالح به كار رفته در ساختمان امامزاده از مصالح محلي در دسترس و از سنگهاي قلوه اي رودخانه اي و نيز لاشه سنگ با ملاط گچ و آهك و زاغ است.
قسمت بيروني بنا
پايه بنا مشخص نيست . به مرور ايام ،خاك اطراف آنرا فرا گرفته ،احتمالا پايه اي هشت ضلعي با لاشه سنگ است كه بدنه بنا به صورت هشت ضلعي روي آن ساخته و پرداخته شده است،ارتفاع بدنه 2 متر و ارتفاع كل بنا 6 متر است. عرض هر ضلع 20/1 سانتي متر است كه نسبت به بناهاي مشابه داراي ارتفاع كوتاهتر و عرض اضلاع بيشتر است.
نماي بيروني بنا ساده و فاقد تزئينات است و تمامي سطوح بيروني با روكشي از ملاط گچ و آهك و زاغ پوشانده شده ،ولي وضعيت آب و هوايي مطقه به مرور ايام بيشتر قسمتهاي اين روكش را ريخته است.
درگاه ورودي
ورودي امامزاده فقط از طريق ايوان آن كه متصل به قسمت ورودي است،امكان پذير است. درگاه ورودي داراي ارتفاعي كوتاه به طول 10/1 و عرض 1متر است . در ورودي هم متعلق به دوره اخير مي باشد.
قسمت داخلي بنا
داخل امامزاده داراي طرح هشت ضلعي است. تنها در هر ضلع آن تاقچه كوچكي به طول و عرض 2 متر و به عمق 30 سانتي متر ديده مي شود . تمامي سطوح جانبي ديوار با روكشي از گچ پوشانده شده است.
گنبد بنا
گنبد بنا از نوع گنبد هاي دو پوشه است. گنبد بيروني از نوع گنبد هاي رك هشت تركي هرمي شكل است،كه به شيوه رگچين يعني موازي با افق چيده شده است و با توجه به شرايط اقليمي و آب وهوايي منطقه از خيز بلندي برخوردار است. براي ايجاد گنبد داخلي ،طرح هشت ضلي به وسيله هشت رومي باربر اتصالي تبديل به شانزده ضلعي و سپس دايره شده ،آنگاه گنبد عرقچين كم خيز را روي آن شكل داده اند .
تزئينات بنا
در نماي ظاهري و نيز داخل بنا هيچ گونه علائم تزئيناتي به چشم نمي خورد. در واقع بنا فاقد تزئينات مي باشد . معمار يا معماران ،سادگي و بي پيرايه بودن مورد نظرشان بوده است. شايد بتوان گفت كه تنها عامل اصلي تزئين كننده در خارج و داخل ،اندود گچي با آهك وزاغ سفيد رنگ ساده است كه بيشتر قسمتهاي آن در اثر شرايط آب و هوايي منطقه ريخته است.
ضريح
ابتداي ورود به داخل بنا با يك ضريح بزرگ و ساده كه روي مرقد قرار گرفته،برخورد مي كنيم كه روي آن را با پارچه هاي سبزرنگ متعددي پوشانده اند. حاشيه بالاي ضريح ،كتيبه اي تاريخ ساخت ضريح را به قرن دهم دوره صفويه مي رساند. خراطي و كنده كاري ضريح ،بسيار ساده و ابتدايي است . در چهار ضلعي حاشيه بالايي ضريح هم كتببه اي به خط نسخ ديده مي شود .
كتيبه هاي ضريح
-در ضلع غربي،آيه الكرسي آمده است.
-درضلع شرقي،سلام و صلوات بر امامان آمده است
-در ضلع شمالي آمده است:«از فيض خداي پر ز نور است- صندوق امامزاده قاسم(ع)»
-در ضاع جنوبي هم آمده است :«ساعي وباني صندوق شريف امامزاده واجب التعظيم امامزاده قاسم (ع)تسليم درويش مقصود علي گلخنداني في شهر رجب سنه الف من الهجر النبويه »
كتيبه هاي در امامزاده
درورودي امامزاده متعلق به دوره اخير بوده و ساده و فاقد تزئينات است.روي اين در، كتيبه هايي به شرح زير آمده است:
-بالاي چهار چوب آمده است:الله،محمد،حسن وحسين.از خواننده التماس دعا داريم.
-لنگه راست: بسم ا...الرحمن الرحيم نصر من الله و فتح قريب و عزيزا في يوم شنبه 27 شهر صفر ظفر سنه 1333.
-لنگه چپ: يادگار استاد علي اكبر ولد مرحوم دروج محمد ساكن طاهر آباد فرمايش استاد غلامعلي تفريشي،ساكن گلخندان جديد.
مقايسه ونتيجه گيري
هسته اوليه برج آرامگاهي امامزاده قاسم،بنايي است ساده با طرح هشت گوش و گنبد رك هشت ترك هرمي شكل كه بر بالاي تپه اي مشرف به روستا ساخته شده و در دوره اخير ايواني مستطيل شكل متصل به قسمت ورودي بنا به آن الحاق شده است.در داخل و خارج بنا،كتيبه اي كه تاريخ ساخت بنا را به ما بدهد وجود ندارد.پس با طرح و شيوه ساخت آن و مقايسه ديگر بناها مي توان تاريخ احتمالي ساخت بنا را به دست آورد.
با نگاهي گذرا به برجهاي آرامگاهي،متوجه مي شويم كه در قرون 7 و 8 هجري،اين برجها با ويژگي هاي خاصي چون تزئينات خارجي و داخلي و وجود كتيبه هايي در زير كنبد و...ساخته مي شدند.درقرون بعدي كم كم شاهد حذف عناصر فوق و گرايش به سادگي و بي پيرايگي را شاهد هستيم.بناي امامزاده قاسم نيز از جمله اين بناها به شمار مي آيد كه معمار يا معماران با پرهيز از تزئينات داخلي و خارجي و كتيبه زير گنبد و كوتاه كردن ارتفاع بدنه بنا و عريض كردن آن واستفاداز مصالح بومي،سعي در سادگي و بي پيرايگي بنا داشته اند به طوري كه آن ويژگيهايي كه در اين گونه بناها در قرون 7و8 ديده ميشود، به طور كلي حذف گرديده و بنايي ساده و فاقد تزئينات ساخته شده است.
ويژگيهاي فوق الذكر بناي مورد بحث را در بناهايي چون امامزاده عبد ا...آيينه ورزان و امامزاده مطهر بومهن در منطقه دماوند و بناهايي چون امامزاده جعفر قم مي توان ديد. خصوصا بناي اين امامزاده با بناي امامزاده عبدا...آيينه ورزان متعلق به قرن 8 هجري مشابهت زيادي دارد.با توجه به اينكه اين گونه بناها كم كم رو به سادگي رفته ،مي توان گفت كه بناي امامزاده قاسم گلخندان به احتمال بسيار مربوط به دوره صفويه باشد.