يادنامه

دكتر مرتضي اسماعيلي ( استاد فقيد دانشگاه تهران)

 

• زندگينامه ستاره درخشان علوم كشاورزي ايران

12 اسفندماه ستاره اي از آسمان كشاورزي ايران غروب كرد كه فروغ آن ره گم كرده هاي شبهاي ظلماني صحراها را هادي بود. دانشجويان و كشاورزان خسته دل و رنجيده، دل را به اين خوش داشتند كه در گرفتاريها راهنمايشان باشد. راستي او كه بود؟ از كجا آمده بود؟ و به كجا رسيد؟ چگونه در قلب دانش پژوهان و دانشجويان و كشاورزان جاي گرفت؟ كشاور زاده اي كه به استاد ممتازي دانشگاه تهران مفتخر گرديد. او كه بود كه از هيچ شروع كرد و به همه چيز رسيد؟ دكتر مرتضي اسماعيلي پارسايي كه بر توسن نفس لجام زده، تن را از قيد پيراهن رهانيده بود.

معلمي كه آبشار كلامس ترنم زمزمه هاي محبت در گوش طفلان گريزپا بود و از زلال چشمه سار دانش و معرفتش ، جانهاي شيفته سيراب مي شد. دين آگاهي كه برآنچه حكم خدايش مي دانست عملا التزام داشت. او از زمره انسانهاي نمونه و دوران ساز زمانه ماست. زندگي پرثمرش، گواه صادقي بر اين مدعاست. او كه قلبش آكنده از عشق و نگاهش پرفروغ  و چهره اش مصمم بود. بياني خوش و كلامي از عمق وجود بر زبان داشت. او اسوه بود و فاضل، شاهد بودو زاهد، همراه بود و مرشد، عالم بودو عامل. نيتش از سر خلوص بود و همه وجودش از سر اخلاص و همه افكارش براي آسايش خلق بود.ضميري روشن و نهادي پرجوش و ناآرام و ذهني شفاف داشت. دلش به بودن در راه و رفتن بي همراه زنده بود.سروي راست قامت دردل كوير تفتيده بود.بسياري از انسان ها براي خودو خوديها سرابي بيش نيستند وليكن او چشمه اي پرصفا و جوشان و پرشتاب بود كه در مسير عمر پربركتش همه باغهاي مصفاي مسيرش را سيراب نمود. چرا كه بسيار بي پيرايه و بي آلايش بوده، ساده مي زيست و مردمي بود. بدون تكلف بودو توجه به ظواهر نداشت. بياني ساده و كلامي دلنشين داشت. دانشكده، گروه و دفترش پايگاه و محل آمد و رفت پژوهشگران و دانشجويان و كشاورزان بود. او كه سالها رنج و عسرت جهد و تلاش را با عشق و خلوص در هم آميخته بود. او كه عمر گرانسنگ خود را پاي درس و بحث، عبادت، تفكر، تدريس و تاليف صرف كرده بود زندگي اين عالم وارسته و آموزگار دردآشنا، چنان عبرت آموز است كه هر فراز آن مي تواند علامت و نشانه اي براي جويندگان راه سعادت در عصر حاضر و نسلهاي آينده باشد. او از آن دسته انسانهاست كه براي جلوگيري از حسرت و سرگشتگي نسل آينده ساز، مي توان پژوهشگران رشته علوم كشاورزي را به نشاني نمونه او حوالت داد.

چرا كه زندگي مردان بزرگ چون او به ما مي آموزد كه ما نيز مي توانيم به زندگي خويش اعتلا بخشيم و پس از رحيل پشت سر خود اثر پايمان را بر شنهاي زمانه بر جا نهيم و در اين زمان، اين مرزوبوم نيازمند چنين همت بلندي مي باشد.

دكتر مرتضي اسماعيلي در مرداد ماه 1310 شمسي در محله چالكا از شهرستان دماوند در خانواده‌اي كشاورز ديده به جهان گشود و در سال‌هاي اول زندگي، مادر گرامي‌اش را از دست داد. دوران كودكي را در دماوند گذراند و در همان سال‌هاي اول زندگي با كشاورزي آشنا شد. خود مي گفت:« در سالهاي اول زندگيم با كشاورزي آشنا شدم. ضمن اينكه كار صحرا مي كردم و به خانواده ام كمك مي كردم، درس هم مي خواندم يعني قبل از ورود به دانشكده گندم كاشتم و برداشتم كردم، سيب زميني و لوبيا كاشتم ، وجين كردم و شخم زدم، نه براي تفريح بلكه كار كردم حتي چه پنهان مزد گرفتم.»

شش‌ساله ابتدايي را در خرداد 1326 و دوره اول متوسطه را در خرداد سال 1329 در مدرسه اميردماوند به پايان رسانيد و در مهرماه 1329 به دوره دوم دبيرستان قدم گذاشت. ديپلم ششم متوسطه را در سال 1332 در رشتة رياضي مدرسه نظام تهران دريافت كرد.

دكتر اسماعيلي درباره دوره دبيرستانش مي گفت:« تا دوره اول دبيرستان را در دماوند بودم و جزء شاگردان ممتاز، دوره دوم دبيرستان را به تهران آمدم و جالب است كه بدانيد بعلت اينكه تامين هزينه تحصيلي برايم مشكل بود تصميم گرفتم به يك مدرسه شبانه روزي بروم. بنابراين مدرسه نظام را انتخاب كردم و پس از پايان دوره دبيرستان چون به ثبت نام كنكور آشنا نبودم سال اول نتوانستم در مسابقه ورودي دانشگاه شركت كنم. به همين دليل هم از مدرسه نظام بيرون آمدم .همان سال در اداره دفع آفات دماوند به چندين نفر بعنوان راهنماي كشاورزان احتياج داشتند كه پس از آموزش به استخدام اداره دفع آقات  درآمدم و در آنجا بود ه با مسائل دفع آفات و سم آشنا شدم و در سال 1332 در وزارت فرهنگ آن روز (آموزش و پرورش امروز) استخدام شدم يعني يك سال قبل از ورود به دانشكده، معلم شدم با حقوق ماهي 250 تومان و در كنار كار تدريس، درس هم مي‌خواندم.

همچنين دكتر اسماعيلي در نامه‌اي به شوراي گروه در سال 1360 مي‌نويسد : « 5 سال اول خدمتم را در وزارت فرهنگ انجام وظيفه كرده‌ام. سال اول خدمتم در دبستان طاهر تنكابني ، مدرسه‌اي در يكي از محلات جنوب تهران، مجاور گودهاي معروف به صابون پز خانه تدريس كردم. از آن دانش‌آموزان و از آن مدرسه تجربه‌ها اندوختم و چون خودم را از نظر فن آموزش آماده نمي‌ديدم داوطلبانه در دوره اختصاصي روان‌شناسي تعليم و تربيت ثبت نام كردم و موفق به دريافت ديپلم اختصاصي شدم. سال دوم خدمتم در مدرسه فرهي فشند در دهكده‌اي در 70 كيلومتري غرب كرج و سه سال ديگر در مدرسه رازي حصارك گذشت. در اين 3 سال، در دورة اول متوسطه تدريس مي‌كردم و آزمايشگاه‌هاي فيزيك، شيمي و علوم طبيعي اين مدرسه را در 35 سال پيش پي‌ريزي كردم. در سال 1338 به عنوان دبير دستيار  به دانشگاه تهران منتقل شدم و در بهار 1334 با شركت در امتحانات متفرقه موفق به دريافت ديپلم ششم طبيعي و ديپلم تخصصي از دانش‌سراي مقدماتي شدم و در پاييز همان سال با قبول شدن در مسابقه ورودي دانشگاه‌ها، وارد دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران شد؛ هم معلم بودم و هم درس مي‌خواندم. در سال 1338 با گذراندن پايان‌نامه تحصيلي روي " كنه هاي نباتي" موفق به اخذ ليسانس كشاورزي با گرايش دفع آفات شدم و در همان سال تقاضاي انتقال از آموزش و پرورش به دانشكده كه كشاورزي نمودم.»

يكي از هم كلاسي هاي (1) دوران دانشكده وي چنين مي نويسد:« چه زود گذشت چهل و سه سال پيش، من ومرتضي اسماعيلي و هوشنگ گودرزي به اضافه 97 نفر ديگرازدوستان در سال 1334 وارد دانشكده كشاورزي شديم.مرتضي اسماعيلي جواني بلند قامت ، ساده و بي آلايش و يكپارچه محبت و احساسات بودودردانشكده كشاورزي تغييراتي در برنامه آموزشي داده بودند و تعداد دانشجويان قبولي را به 100 نفر افزايش دادند و از نظر خوابشگاه مشكلاتي پيدا كرده بوديم. مرتضي و مرحوم دكتر مراد اسحاقي زود رفته بودند يك اطاق در ده كرج اجاره كرده بودند. من و آقاي هوشنگ گودرزي هم قرار بود اطاقي بگيريم. اولين همبستگي و پيوند درسي ما شروع شد، با همكاري با يكديگر براي گرفتن امكانات و درست كردن محل خوابگاه درد انشكده براي خود و ساير دانشجويان. موفق شديم و خوابگاه براي همه دانشجويان فراهم شد. من و مرتضي و گودرزي با 13 نفر ديگر از همكلاسي ها در يك اطاق 16 نفره هم اطاق شديم و بقيه هم در اطاقهاي كوچكتر ساكن شدند و فعاليت درسي و اجتماعي ما شروع شد.»

طي سالهاي 1334 – 1333 قرارداد همكاري دانشگاه ايالتي يوتا( امريكا) با دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران منعقد شد و مقر رگرديد كه به سبك دانشگاههاي امريكايِ، دوره ليسانس دانشكده از سه سال به چهارسال افزايش يابد و همچنين در سال 1336 سيستم واحدي به جاي سيستم قبلي پياده شد و برنامه هاي آموزشي به نحوي تنظيم گرديد كه دانشجويان پس از طي يك مرحله 5/2 ساله آموزش دروس پايه و دروس اصلي كشاورزي، يك دوره 5/1 ساله تكميلي را در يكي از رشته هاي اصلي كشاورزي طي كنند و در آن رشته تبحر بيشتر پيدا نمايند. مرحوم دكتر عباس دواچي بعنوان استاد كرسي حشره شناسي و گياهپزشكي و مرحوم دكتر علي منوچهري دستيار كرسي بيماريهاي گياهي و مرحوم دكتر مسعود ورزنده، دكتر صمد وجداني، دكتر حسين سپاسگزاريان و دكتر محمود شجاعي دستيار كرسي دفع آفات، سم شناسي و جانورشناسي و حشره شناسي و كنه شناسي بودند و اولين دوره چهارساله دانشكده با پذيرش 100 داوطلب در سال 1334 با برنامه جديد شروع به كار كرد.براي اينكه فارغ التحصيلان دوره چهارساله جديد با دوره سه ساله قديمي تفاوت داشته باشد به اين فارغ التحصيلان نيز عنوان فوق ليسانس داده شد.

دكتر اسماعيلي در اينباره مي گفت:« وقتي وارد دانشكده شديم ، دانشكده دوره اش چهارساله شد و قبلا سه ساله ليسانس مي داد. دوره ما فوق ليسانس بود. سيستم كار به اين صورت بود كه دو سال دروس عمومي را مي خوانديم و دو سال بعد هم در يكي از گرايشها ثبت نام مي كرديم و تعداد واحد بيشتري در زمينه آن رشته را مي خوانديم و من رشته دفع آفات را انتخاب كردم.»

دكتر اسماعيلي تحصيلات خود را در گروه دفع آفات آن زمان زير نظر مرحوم افشار، مرحوم دكتر دواچي، مرحوم دكتر عزت الله خبيري، مرحوم دكتر كاظم زاهدي، مرحوم دكتر منوچهري، مرحوم دكتر مسعود ورزنده، دكتر محمود شجاعي، دكتر صمدوجداني و دكتر سپاسگزاريان طي نمود.

هم دانشكده اي و دوست صميمي وي (2) چنين مي نويسد: « اولين جلسه كلاس پذيرفته شدگان سال 1334 دانشكده كشاورزي در سالن آمفي تئاتر تشكيل شده بود ؛ عبدالله ابراهيمي، ضياء ابطحي، داريوش ارفع، مرتضي اسماعيلي و بيش از صد نام ديگر. مرتضي اسماعيلي بيست و هفت ، هشت ساله به نظر مي رسيد.تنومند،  خوش قيافه با عضلاتي كشيده و پرتوان ، او را مردي معقول و هوشمند يافتم كه عليرغم جواني در كوره زندگي پخته و آبديده شده بود.او از يك دانشجو بيشتر بود و از يك غريبه به من نزديكتر. چه آغاز خوبي.»

هم دوره اي دانشكده (3) در سيزدهمين كنگره گياهپزشكي مي گفت: « وقتي ما دانشجو بوديم ايشان دبيرستان هم درس مي داد و هميشه دوست داشت گروههاي دانشجويي را رهبري كند. او زندگيش را وقف دانشجويان كرده بود و هدفش متعالي بود.هدفش ثروتمند شدن نبود.او آدم وطن پرست و مذهبي بود و فرايض ديني را انجام مي داد.»

دوست وهم دانشكده اي وي (4) مي نويسد: « خوب بخاطر دارم كه در طي سالهاي دانشجويي كه همه فقط به يادگيري و دانش اندوزي فكر مي كردند وي نه تنها در اندوختن دانش و علم كوتاهي نمي كرد. پرورش روان را نيز از نظر دور نمي داشت كه مقداري از وقت خود را در دوران اختناق صرف پرورش روان خود و راضي كردن يعني تشكيلات انجمن اسلامي دانشكده كشاورزي مي نمود.صرف نظر از نمازها وروزه هاي مشترك، با شركت در جلسات شبهاي جمعه موعظه آيت الله طالقاني بهره مند مي شديم. عيد بسيار با ارزش ما عيد فطر بود. دراين جلسات هيات اسلامي جامعه دانشجويان دانشگاه تهران اين افتخار را به اعضاء هيات اسلامي دانشجويان دانشكده كشاورزي كرج مي دادند كه جلسه عيد فطر را دردانشكده برگزار نمايند و اين موهبتي بود كه مهمان عزيزمان آيت الله طالقاني نيز در آن شركت مي نمود. در اينجا بايد اضافه كنم كه در آن زمان با اين كه تعداد اعضاء انجمن اسلامي دانشجويان دانشكده كشاورزي بسيار محدود بود و مرحوم دكتر اسماعيلي به سمت رييس هيات مديره اين جامعه انتخاب گرديد.»

دكتراسماعيلي در خردادماه سال 1338 با اخذ درجه علمي كارشناسي ارشد در علوم كشاورزي گرايش دفع آفات با پايان نامه اي با عنوان كنه هاي پنبه در ايران تحت راهنمايي دكتر سپاسگزاريان از دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران فارغ التحصيل شد و بلافاصله پس از فراغت ازتحصيل از وزارت فرهنگ به دانشكده كشاورزي منتقل و بعنوان دبير دستيار مشغول خدمت گرديد. دكتر اسماعيلي در آبان ماه 1333وارد خدمت دولتي شد و درتاريخ 10/5/1338 مرحوم دكتر دواچي تقاضاي استخدام آقاي دكتر اسماعيلي را از رياست دانشكده مي نمايد.ايشان پس از 6 ماه خدمت به طور روزمزد در تاريخ 19/10/1338 به استخدام رسمي دانشگاه در مي آيند و فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي خود را آغاز مي كنند. آنچه باعث شد بر سر زبانها نامش جاري شود ويادش در خاطره ها باقي بماند ، حاصل اين زندگي 38 ساله دانشگاهي ايشان بود. مرحوم دكتر اسماعيلي را بايد در دو بعد يا دو قسمت بررسي كرد. يك قسمت اول فعاليت هاي آموزشي، تحقيقاتي و اجرايي كه نشانگر تلاش هاي آن بزرگ مرد علم است و قسمت دوم كه بايد به آن اشاره كرد بعد تهذيب نفس و پرورش روان مي باشد.

دكتر اسماعيلي در سال 1360 به سرپرست گروه مي نويسد:« در سال 1338 بعنوان دبير دستيار به دانشگاه تهران منتقل شدم و اكنون 22 سال است كه در دانشكده كشاورزي خدمت مي كنم. سالهاي اول ودوم خدمتم در دانشكده به معلمي آزمايشگاه گياهپزشكي گذشت. در عين حال طرح تحقيقاتي مرحوم دكتر مسعود ورزنده دانشيار وقت كرسي دفع آفات آن روز را كه عازم امريكا بود به عهده گرفتم. بعلاوه در جواب گفتن به مراجعين به آزمايشگاه دفع آفات ، بازديد از باغات ومزارع، همراهي با دانشجويان در مسافرتهاي علمي، جمع آوري نمونه آفات و تكميل جعبه هاي نمونه آفات در آزمايشگاه تلاش مي كردم. در آن سالها كتاب آفات و بيماريهاي چغندرقند توسط مرحوم دكتر دواچي و مهندس محمد خيري در دست تهيه بود و من هم  تا حدي كه بضاعت  علمي آن روزم اجاره مي داد در تهيه مطالب، عكس و پاراگرافهاي علمي اين كتاب همكاري داشتم. همچنين جمع آورهاي جالبي از سرخرطومي هاي درختان ميوه Rhynchites  از اطراف تهران – دماوند و كرج در معيت آقاي دكتر شجاعي دانشيار كرسي حشره شناسي بعمل آورديم كه نتايج آن در ك تاب سخت بالپوشان بالاشوسكي با ذكر ماخذ به زبان فرانسه به رشته تحرير در آمده است.»

استاد كه در حسين تحصيل به تعليم وتربيت در آموزش و پرورش مشغول بود، سنگر را عوض كرد و دردانشكده با استعداد عالي و روش كار بي نظير و منحصر به فرد خودش در زمينه هاي آموزش و پژوهش با موفقيتهاي بسيار درخشاني هم آغوش گرديد. بطوري كه شاگردانش از همان زمان چنان شيفته و فريفته او شدند كه تا آخر عمر او را رها ننموده و همواره از خرمن وجودش كسب فيض مي نمودند و آن چراغ هدايت را راهنماي زندگي خويش قرار دادند.

تلاش هاي فراوان دكتر اسماعيلي در دوران تحصيل و ابتداي كارش باعث شد كه او مورد توجه قرار گيرد، چرا كه خود او مي گفت:« پس از فارغ التحصيلي چون هم رشته‌ام را دوست داشتم و هم استادهاي آن زمان (مرحوم دواچي و افشار) اعتقاد داشتند كه مستعد هستم، اينجا كار كنم. البته خودم ابتدا درخواست كردم و به آن‌ها گفتم مي‌خواهم اين افتخار شاگرديم را حفظ كنم و بدين ترتيب وارد بازار كار شدم. در سال 1339 همراه چند نفر ديگر براي طي يك دوره دو ساله (فراگيري تكنولوژي جديد كشاورزي) به دانشگاه يوتا اعزام شدم. »

دكتر اسماعيلي همراه چند نفر از رشته‌هاي ديگر دانشكده كشاورزي در شهريور ماه 1339 در اجراي قرارداد همكاري دانشگاه تهران با دانشگاه يوتا در آمريكا و برنامه مبادله استاد و دانشجو، به آمريكا اعزام گرديد  و به صورت بورسيه دولت ايران در دوره‌هاي فوق ليسانس و دكترا در دانشكده علوم دانشگاه مذكور مشغول تحصيل گرديد.

دكتر اسماعيلي در اين باره مي گفت: « در سال 1339  همراه چند نفر ديگر براي طي يك دوره دو ساله به دانشگاه يوتا اعزام شدم. سيستم پذيرش آنها اينطور بود كه بعد از گرفتن ريزنمرات و معدل ، يك مصاحبه نيز مي كردند و سطحي را كه بايد وارد آن شويم مشخص مي كردند كه من خوشبختانه با توجه به شرايطي كه داشتم در مصاحبه پذيرفته شدم و مستقيما وارد دوره فوق ليسانس شدم.در حالي كه بعضي از دوستانم مجبور شدند دروس دوره فوق ليسانس را مجددا در طول يك تا سه سال ديگر بگذرانند. بهر حال ظرف دو سال كه آنجا بودم براساس قراردادهايي كه وجود داشت موق شدم درجه فوق ليسانس را بگيرم. بعلاوه بعضي ازدروس دوره دكتري را نيز گذراندم وتابستان نيز درس مي گرفتم و اگر يكسال ديگر مي ماندم مي توانستم درجه دكتري هم بگيرم. دانشگاه يوتا به دانشگاه تهران گزارشهاي خوبي نوشته بود كه يكسال ديگر اگر اجازه بدهند كه من بمانم با درجه دكتري برمي گردم.رييس دانشكده آن وقت مرحوم دكتر مهدوي با اين موضوع موافقت نكردند و گفتند: حق ديگران است كه از اين امتياز بهره مند شوند و من قبول كردم كه بورس تحصيلي مرا قطع كنند ولي اجازه بدهند كه من يكسال ديگر امريكا بمانم و به اين ترتيب در سال 1342 موفق به اخذ دكترا شدم.من در بين هم دوره هاي خود اولين كسي بودم  ( بين 9 نفر) كه فارغ التحصيل شدم.»

دكتر اسماعيلي كارشناسي ارشد خود را با ارائه پايان نامه اي روي مقاومت جمعيت هاي كرم سيب به د.د. ت در رشته حشره شناسي كشاورزي  در سال 1341 (1961)  اخذ نمود. وي در طول تحصيل خود در امريكا از فعاليتهاي اجتماعي و سياسي و مذهبي خود كناره نمي گيرد. هرچند كه با تلاش بسيار درس مي خواند.

دكتر اسماعيلي پس از پايان دوره فوق ليسانس به تاريخ 29/3/41 تقاضاي تمديد اقامت درامريكا به منظور مطالعه در دوره دكترا را به رياست دانشكده ارسال مي دارد. همچنين به خاطر جديت ، پشتكارو تلاش وافر او در تحصيل مورد  توجه اساتيد دانشگاه يوتا قرار مي گيرد واز طرف دانشگاه يوتا پروفسور Donald W.Daivs  طي نامه اي در تاريخ 29 نوامبر 1969 براي رياست وقت دانشكده مي نويسد:« آقاي مرتضي اسماعيلي يكي از موفقترين دانشجويان رشته حشره شناسي در يوتا است و به واقع مي تواند براي كشور ايران مفيد باشدو با گذراندن يكسال ديگر مي تواند تحصيل خود را با درجه دكتري به اتمام برساند.»

ولي چون مشكلاتي در كار مي باشد پس از كش و قوسهاي فراوان با قبول قطع بورس تحصيلي با ادامه تحصيل وي موافقت مي گردد و بالاخره ايشان در سال 1342 ( 1963) دكتراي حشره شناسي  خود را با گذراندن پايان نامه اي روي بيواكولوژي زنبور Anthophora occidentalis ازدانشكده علوم دانشگاه ايالتي يوتا اخذ مي نمايد.

يكي از اساتيد گروه (5) مي نويسد: « دوست وهمكار عزيز مهندس اسماعيلي نامه سركار مورخه 10 دسامبر و نامه آقاي بوهارت مورخه 12 دسامبر 1969 بعنوان آقاي دكتر دواچي رسيده بودو از طرفي خيلي جاي خوشوقتي است كه جنابعالي توانسته ايد در عرض مدت كوتاهي چنان از خود استعدادنشان دهيد كه علاوه بر M.S مقدمات اصلي دكترا را فراهم نماييد و از آنجايي كه استعداد و فعاليت سركار بر هيچكس پوشيده نيست، بدون استفاده از بورس اصل 4 در امريكا بمانيد و كار خود را تمام نماييد.»

نشان تلاش و پشتكار دكتر اسماعيلي را بايد در نامه دكتر مهدوي رياست وقت دانشكده مشاهده نمود كه مي نويسد:« آقاي مهندس اسماعيلي جديت وتلاش و فعاليت شما در كسب معلومات بهترين مشوق من است كه بتوانم در سالهاي آينده چند تن از بهترين فارغ التحصيلان دانشكده را به خارج اعزام كنم و تنها آرزويم موفقيت شما مي باشد و اميدوارم معلمي با تجربه و تحصيلكرده براي آينده دانشكده تربيت شويد.»

به واقع چنين بود و چنين شدو گزافه نيست اگر گفته شود كه اين معلم عامل حجابهاي تن را دريده و ديده به عالم حقايق گشوده بود.از همين رو چه بسا هيچ لحظه اي از عمر خويش را به غفلت و بيهودگي سپري نكرد و چنان شد كه بيش از آنكه بشود به او معلم گرفت بايد او را حكيمي به حساب آورد كه بر شاخه هاي گوناگون علوم پايه كشاورزي اشراف داشت. تسلط و آگاهي اش بر رياضي و آمار به اندازه اشراف و چيرگي اش بر اصول مبارزه بود.وقتي درباره كنترل آفات كلامي مي گفت كمتر كسي باور مي كرد كه او همين پايه از تسلط را در بيان اصول باغباني نيز دارد.دكتر  اسماعيلي مصداق روشن دانشمند فرزانه در عصر حاضر بود.او لحظه‌اي از آموختن فارغ نشد و در طول مدتي كه در آمريكا بود از علوم كشاورزي بهره جست و با اندوخته‌اي كافي به كشور بازگشت. در حقيقت ايشان براي اخذ فوق ليسانس به آمريكا اعزام شده بود ولي با تلاش بي‌وقفه خود در مدت حدود سه سال موفق به اخذ درجه دكترا با درجة عالي مي‌شود و در تاريخ 20/7/1342 به وطن باز مي‌گردد.

دكتر اسماعيلي در اين باره مي نويسد:« وقتي به امريكا اعزام شدم و در دوره هاي فوق ليسانس و دكتري دردانشكده علوم دانشگاه يوتا ثبت نام كردم، در اجراي هرچه بهتر اين برنامه با ثبت نام در حداكثر واحد ممكن و استفاده از دوره هاي فشرده تابستانه در مدتي حدود سه سال و دو ماه موفق به دريافت فوق ليسانس و دكتراي علوم در حشره شناسي با رشته هاي فرعي آمار و باغباني گرديدم و پايان نامه خود را با درجه خيلي خوب به پايان رساندم. بدين ترتيب در اوايل آبان ماه 1342 از امريكا برگشتم و به محض ورود مجددا كار  تدريس عملي دروس گياه پزشكي و آفات درختان ميوه را برعهده گرفتم و در ضمن تدريس درس آمار بيولوژي نيز برعهده اينجانب واگذار شد.»

او و بزرگاني  چون او محصول جامعه دانشگاهي بودند و دانشگاه با يك نگرش تاريخي فرآورده تحولات مغرب زمين بود كه مرزها را در نورديدند و به سرزمين ايران رسيدند و از آنچه برايشان در غرب فراهم بود توشه اي اندوختند و بازگشتند تا ثابت كنند اين مرزوبوم و خدمت به مردم برايشان بيش از امكانات رفاهي خارج از كشور ارزش دارد.

دكتر اسماعيلي به اين آب و خاك عشق مي‌ورزيد و هر ايراني خارج از كشور را تشويق به بازگشت به وطن و خدمت به مردم مي‌كرد. ايشان مي‌گفتند: نبايد فقط  غر زد. بايد شرايط  را مساعد كنيم و كارها را پيش ببريم. همچنين ايشان مي‌گويد: زماني كه من آمريكا بودم مي‌توانستم آنجا بمانم و يك زن فرنگي بگيرم ولي احساس كردم كه به نسل بعدي ديني دارم و بدين لحاظ با فرنگي هم ازدواج نكردم و به ايران بازگشتم. هنر در اين است كه ما اينجا باشيم و با مشكلات بجنگيم و شرايط  را مساعد كنيم.»

پس از بازگشت در تاريخ 14/4/43 داوطلب شركت در مسابقه استادياري در رشته پارازيتولوژي حشرات در گروه گياهپزشكي دانشكده كشاورزي مي شوند.

در بهار سال 1343 در يكي از گردش هاي علمي دانشجويي در شمال كشور با خانم دكتر پروانه آزمايش فرد كه در آخرين ترم تحصيلي رشته دفع آفات دانشكده كشاورزي كرج بود، آشنا مي شوندو ازدواج مي نمايند كه ثمره اين ازدواج دو پسر و يك دختر است كه هر سه داراي تحصيلات عاليه هستند و باقيات صالحات استادند.

دكتر اسماعيلي از زمان بازگشت از امريكا واشتغال به كار در دانشكده سخت ترين كارها را برعهده مي گيرد و از همان ابتدا سخت كوش و پرتلاش ظاهر مي شود.

هم دانشكده اي (6)  ايشان مي نويسد:« با اينكه او سالي از من پيش بود همدلي هايش جاذبه اي بود كه مرا به او نزديكتر مي ساخت واز همان زمان مساعي او در زندگي، برايم آموزنده بود. گويي از همان آغاز شيوه كردارش در تمام شئون زندگي ، او را به مثابه استادي براي من رقم زده بود. طي دوران تحصيلي، ابتداي كار در گياهپزشكي ، اعزام به خارج، اخذ دكتري از خارج از كشور و بازگشت به يران، در سراسر حيات كوتاهش مملو از كوشندگي وتلاش در كارهاي آموزشي دانشجوان، هر چه پرباركردن مسافرتهاي علمي بويژه در زادگاهش دماوند و تامين راه دانشجويان و حل مكشلات آ‹ان، اشتغال با علاقمندي وافر به امور  تحقيقاتي در جهت حل معضلات كشاورزي كشور بوده است. او انساني خود ساخته بود.

سرما فرو نيايد به كمان ابروي كس / كه درون گوشه گيران ز جهان فراغ دارد

هيچگاه بدنبال منصب و رياست نبود. همه عمر معلم بود و كشاورز. معلم بزرگوار آفريننده نوشتارها، پژوهنده اي بسياردان و نيك مردي دلبسته بر تعاليم و پيشرفت دانش كه دردلها حضور يادش جاودان است. و اين چنين شروع مي شود زندگي دانشگاهي استاد عزيز ما كه در بوستان انديشه اين باغبان دلسوز، تيمارش را به جان خريده بودو غنچه هاي بسيار شكفت و ميوه هاي فراوان به بار آورد. هزار ميوه شيرين.»

در طول مدت كمتر از يكسال از تاريخ 20/7/43 تا پايان همان سال سه گردش علمي با دانشجويان به مناطق مختلف دارد. چهار سفر مختلف علمي به استانهاي شمالي و غرب كشور جهت اجراي طرحهاي تحقيقاتي همراه با متخصصين خارجي انجام مي دهد،  از جمله مطالعه روي سن گندم، ملخ صحرايي، مبارزه با شپشك هاي مركبات را مي توان نام برد.

دكتر اسماعيلي هرگز از تحقيق، سفر و آموزش خسته نمي شود. وي همچنين در سالهاي 44 و 45 با دانشجويان به گردشهاي علمي مختلف مي رود. از سفرهاي تحقيقاتي بازنمي ماند. در همين سالها مطالعات روي آفات چاي و حشرات گرده افشان در ايران را همراه با دكتر مكسوين ( Macxvain) استاد دانشگاه يوتا امريكا آغاز مي نمايد. دكتر اسماعيلي درباره اين سالها مي نويسد:« در سال 1343 بعنوان استاد يار گروه گياهپزشكي برگزيده شدم و كار تدريس آفات درختان ميوه، حشرات گرده افشان، حشرات ناقل بيماري هاي گياهي و قسمتي از بيوفيزيولوژي و اكولوژي حشرات بعهده اينجانب واگذار شد، بعلاوه بعنوان دستيار مرحوم دكتر دواچي، تدريس نظري گياهپزشكي و اصول طبقه بندي حشرات نيز برعهده اينجانب بود. همچنين در اين سال چون مرحوم دكتر علي منوچهري عازم خارج از كشور بودند، تدريس نظري درس بيماري هاي گياهي نيز به اينجانب محول گرديد. علاوه بر وظايف آموزشي مذكور، كار راهنمايي پايان نامه تعدادي از دانشجويان،  انجام مسافرتهاي علمي و جمع آوري نمونه و برطرف كردن نيازهاي فني كشاورزاني كه به آزمايشگاه دفع آفات مراجعه مي كردند برعهده اينجانب بود. بعلاوه يك طرح تحقيقاتي در مورد بررسي بيولوژي و مبارزه با كرم سيب در كرج را كه اعتبار آن از سازمان برنامه تامين شده بود برعهده داشتم.»

او هرگز از ياد گرفتن باز نمي ايستادو در هر فرصت بدنبال كسب معلومات مي باشد تا بتواند هر چه بيشتر به اين مرزوبوم خدمت كند. از اين نمونه ها  در زندگي آموزشي دكتر اسماعيلي فراوان مي باشد. يك نمونه از مواردي كه مي توان به آن اشاره كرد در تاريخ 10/7/46  به منظور كارآموزي در كلاسهاي استفاده از مواد راديوايزوتوپ دردفع آفات در دانشگاه فلوريدا به مدت 8 هفته كه 50% هزينه اين مسافرات را نيز به عهده دارد به امريكا عزيمت مي كند و در آذرماه به ايران مراجعت مي نمايند.

در تاريخ 12/9/46 داوطلب شركت در مسابقه دانشياري مي‌گردد و در تاريخ 24/10/46 پس از 3 سال با توجه به فعاليت‌هاي پژوهشي و آموزشي ايشان در دوران استادياري كه 8 مقاله و راهنمايي  15 پايان‌نامه و چندين طرح تحقيقاتي كه به صورت 10 فقره گزارش علمي چاپ گرديده اند، به دانشياري نيمه‌وقت ارتقا مي‌يابند و در تاريخ 18/11/47 حكم دانشياري تمام وقت ايشان توسط هيئت مميزه دانشگاه با توجه به حضور دايمي در دانشكده و فعاليت‌هاي شبانه روزي صادر مي‌گردد.

در اين سالها او حركت تكاملي خود را آغاز كرده بود.لذت بخش ترين ساعت در زندگي استاد همراه با دانشجويان و در طبيعت و كشت و زارها بود. او عاشق علم و عاشق تحقيق و تازه جويي براي خود وديگران، عاشق يادگرفتن و آموختن، عاشق دانشجويان و محيط كارش و عاشق سربلندي و پيشرفت كشورش بود. خستگي براي او مفهومي نداشت.

در سال 1346 با توجه به فعاليت هاي زياد و درخشانش بعنوان دانشيار به گردشهاي علمي با دانشجويان اجراي طرحهاي تحقيقاتي، بررسي آفات باغات ميوه در نقاط مختلف كشور ادامه مي دهد. دشواري راه، نبودن امكانات بهداشتي و رفاهي، هيچيك بازدارنده ادامه راهش نبودند. هر مزرعه اي گوشه اي از كلاس هاي درس و بحث او بود. با فروتني خاص خود پاي صحبت كشاورزان مي نشست و براي حل مشكل آنها چاره انديشي مي كرد و فرمول هاي مختلفي جهت مديريت كنترل آفات محصولات مختلف كشاورزي ارائه مي داد كه از نظر بالا بردن سطح درآمد كشاورزان اهميت بسزايي داشت و پس از  انجام هر مسافرت گزارش مبسوطي به مسوولين مربوطه ارسال مي داشت. اين مرد خستگي ناپذير لحظه اي آرام نداشت و گويي زمان براي او بسيار كم بود و كارهاي زيادي در پيش دارد كه بايد انجام بدهد.پيشنهاد تشكيل كنگره گياهپزشكي ايران را ارائه نمود و اساسنامه و آيين نامه آن را تدوين و اولين كنگره گياهپزشكي در سال 1347 تشكيل گرديد. در سال 1348 دكتر اسماعيلي به عضويت كميسيون زبان و كميسيون پذيرش دانشجويان فوق ليسانس در دانشكده كشاورزي منصوب مي گردد. او كه آموختن را سرلوحه هدفهاي خود قرار داده به كشور فرانسه جهت مطالعه زنبورهاي Apoidae  مسافرت مي كند و در محل انستيتو اگرونوميك و موزه علوم طبيعي به بررسي زنبورهاي Aculeate و تعيين هويت نمونه هاي مي پردازد. همچنين در اين مدت درباره راههاي مبارزه تلفيقي با كرم سيب با استفاده از راديو ايزوتوپها و مواد عقيم كننده و فرآورده هاي ميكروبي مطالعاتي را انجام مي دهد.

در سال 49 براي انجام يك رشته مطالعات علمي و به منظور كارورزي و كارآموزي در مورد ترويج و آموزش كشاورزي به دانشگاه ايالتي گانزاس امريكا به مدت يكسال اعزام مي گردد كه در همين رابطه مرحوم دكتر دواچي در تاريخ 29/7/49 به رياست وقت دانشگاه چنين مي نويسد:« اطمينان دارد كه آقاي دكتر اسماعيلي با همكاري دو نفر ديگر از اساتيد دانشكده پس از مراجعت خواهند توانست يكي از آرزوهاي ديرين اين دانشكده را كه تاسيس رشته ترويج است برآورده كنند.بدين ترتيب در سال 1970 دكتر اسماعيلي موفق به اخذ درجه فوق دكتري از دانشگاه ايالتي كانزاس امريكا در رشته ترويج و آموزش كشاورزي مي شود.»

هيات مديره انجمن ترويج و آموزش كشاورزي در نامه اي چنين مي نويسد:« دكتر اسماعيلي يكي از بنيان گذاران ترويج كشاورزي در دانشگاه تهران بودند كه در سال 1351  همراه با دو نفر ديگر از اعضاي هيات علمي دانشكده زمينه هاي لازم براي تاسيس واحد ترويج و آموزش كشاورزي در دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران را فراهم نمودند و چندين سال براي توسعه اين رشته همكاري نمودند.»

پس از بازگشت به فعاليت هاي علمي و آموزشي خود ادامه مي دهد. او كه از كار خسته نمي شود و از حضور در هر محفل علمي لذت مي برد در همين سالها در كنگره هاي مختلف در مكانهاي متفاوت حاضر مي شود. در سال 1970 به مسكو مي رود و در كنگره بين المللي زنبور عسل شركت مي كند و مقاله اي را نيز ارائه مي نمايد وهمين سال در سمينار حفظ نباتات در زاهدان، طرح حبوبات در شيراز و  همچنين در جلسات بحث دانشجويان شركت فعال دارند و يكي از اعضاء آموزشي در برنامه سيمنار هفتگي ترويج و آموزش كشاورزي مي باشند.

دكتر اسماعيلي در گزارشي به مدير گروه گياهپزشكي مي نويسد: « فعاليت هاي اينجانب ظرف شش ماه گذشته ( قبل از 14/6/50) بدين شرح مي باشد:

1-     شركت در كنفرانس سالانه انجمن حشره شناسان امريكا و ارائه مقاله علمي در مورد چهارگونه از پروانه هاي مينوز ايران

2-   شركت در كنفرانس سالانه متخصصين زنبور عسل ايالت اوهايو و ارائه مقاله در مورد زنبورداري ايران ومقاله اي راجع به وضع كشاورزي ايران

3-   كار در موزئوم لندن به مدت 24 روز و كوشش در تشخيص نمونه هاي زنبور Aculeata ايران كه در اين مدت متجاوز از 200 نمونه تعيين هويت گرديد.

4-     شركت در كنفرانس بين المللي زنبور عسل و حشرات گرده افشان در مسكو.»

طي اين سالها ضمن كارهاي آموزشي و پژوهشي، به سمت اداره خدمات آموزش دانشجويان منصوب مي گردد و همچنين به عنوان مشاور شوراي توسعه و تشويق پژوهشهاي علمي كشور برگزيده مي شودو در سال 52 به عضويت پيوسته واحد ترويج و آموزش كشاورزي در مي آيند.

جاي تعجب و گزافه نيست اگر دكتر اسماعيلي را اقيانوس عمومي كشاورزي بناميم چرا كه او هر لحظه به معلومات خود مي‌افزود تا بهتر بتواند جواب‌گوي نيازمندان باشد. لذا بيش از آن كه بشود به او استاد گفت بايد او را دانشمندي به حساب آورد كه بر شاخه‌هاي گوناگون علوم كشاورزي اشراف داشت. تسلط و آگاهي اش به ترويج به‌اندازه اشراف و چيرگي اش بر گياه پزشكي و باغباني بود. كمتر كسي باور مي‌كرد او همين پايه ازتسلط را در بيان اكولوژي و آمار دارد. در سال 53 به سمت استادي دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران برگزيده مي‌شود و در همين سال به دانشگاه كاليفرنيا، بركلي به منظور بررسي مسائل مربوط به مبارزه با آفات نباتات زراعي و ارزشيابي روش‌هاي نوين اعزام مي‌گردد و موفق به اخذ فوق دكترا در رشته مديريت كنترل آفات مي‌شود.

در همين سالها حضور فعال اين استاد گرانمايه و پرتلاش در سمينارهاي داخلي و خارجي درابعاد مختلف بخصوص در سمينارهاي حفظ نباتات و موسسات تحقيقاتي وزارت كشاورزي در استانهاي مختلف كشور غناي علمي خاصي به آنها مي بخشيد و با ايراد سخنراني هاي در زمينه مديريت كنترل آفات و شركت فعال در جلسات بحث و درس دانشجويان لذت مي برد، سعي مي كرد اطلاعاتش به روز باشد و تمام اوقات فراغت را در منزل به مطالعه كتاب و نوشتن طرح هاي تحقيقاتي و تصحيح پايان نامه هاي دانشجويان و غيره مي گذراند و در واقع ساعات بودن او در خانه مكمل فعاليت هاي روزانه اش در دانشكده بود. او  معتقد بود كه بايد با شركت در كنفرانسها و كنگره هاي خارجي و داخلي به كسب  اطلاعات جديد پرداخت واز آنها براي بهبود وضعيت كشاورزي كشور استفاده كرد. با وجود حجم زياد كار هرگز خستگي در چهره مصمم ومردانه اش مشاهده نمي شد. او درهمين سالها ضمن برعهده داشتن حجم وسيع كار به عضويت كميسيونهاي مختلف دردانشكده و خارج دانشكده در آمده بود و در هر كدام از اين قسمتها به عنوان يك نيروي فعال و به قول يكي ازدوستان به عنوان موتور مجموعه، انجام وظيفه مي كرد. اين چنين نبود كه كاري بپذيرد و انجام ندهد و يا در انجام آن سهل انگاري نمايد. از خصوصيات بارزش خوش قولي و نظم در كارهايش بود. در بدترين شرايط خود را براي انجام كار آماده مي كردو معتقد بود كه بايد شرايط را خود ما فراهم كنيم.

او كه نسبت به كشاورزي و كشاورزان اين مرزوبوم  احساس دين و اداي وظيفه داشت با اجراي طرح روش هاي نوين مبارزه با آفات و بيماري هاي گياهي كه يكي از طرحهاي مصوب دانشگاه بود. طي سالهاي 1357 – 1353 آموخته هاي خارج از كشور خود را به مرحله عمل درآورد.او مي گفت: « در دانشگاه  تدريس نمي تواند مستقل از تحقيق باشد. اصلا فلسفه دانشگاه اين است كه تحقيق بكند و يافته هاي خودش را به دانشجو بگويد.»

طي اين سالها  دكتر اسماعيلي ضمن فعاليت هاي مختلف از آن جمله گردشهاي  علمي، مسافرتهاي تحقيقاتي، شركت در كنگره هاي بين المللي، سمينارهاي داخلي، همكاري با وزارتخانه هاي مختلف به عنوان سرپرست گروه گياهپزشكي نيز برگزيده مي شود و مدتي بعد به عنوان سرپرست مزرعه تعليماتي و تحقيقاتي دانشكده وعضويت در كميته اجرايي مزرعه انتخاب مي گردد و پس از مدتي به عضويت شوراي پژوهشي دانشگاه تهران برگزيده مي شوند.او از كار خسته نمي شود و از نوشتن باز نمي ايستد و در همين سالها 18 مقاله علمي ديگر در مجلات معتبر داخلي و بين المللي منتشر مي كند و 11 مقاله علمي در سمينارها و كنگره هاي داخلي و خارجي ارائه مي نمايد.

به نقل از همكار عزيزش (7) در امور پژوهشي دانشگاه: « شادروان دكتر مرتضي اسماعيلي ، استاد فرزانه  و پژوهشگري بنام كه يادش گرامي باد، ساليان دراز با عضويت خود در كميسيون تخصصي كشاورزي شوراي پژوهشي دانشگاه بار علمي اين كميسيون را با اندوخته هاي پربار علمي خويش رونق بخشيده بود.او با تلاش مستمرو  پيگير خود در ارائه طرحهاي پژوهشي و تحمل سختي هايي كه در راه پژوهش وجود دارد با شكيبايي و صبوري در خور تحسين بر اين مشكلات وموانع موجود چيره مي گرديد.او سدهايي را كه در امر تحقيقات وجود دارد ، به خوبي مي شناخت و بدون اينكه پاي پس بگذارد كمر همت در از ميان برداشتن سدها مي بست و همواره در اين راه با پشتكاري بي نظير موفق مي شد.»

در سال 1356 رييس دانشگاه وقت تهران در نامه اي مي نويسد: « چون به موجب گزارش دانشكده كشاورزي در پيشبرد هدفهاي دانشكده بنحو شايسته اي در امور محوله انجام وظيفه نموده و گامهاي موقري برداشته ايد لذا بدينوسيله از زحمات وهمكاري صميمانه شما قدرداني مي شود.»

دكتر اسماعيلي بارها بخاطر تلاش ، دلسوزي و فداكاري و درست كرداري مورد تشكرو قدرداني از مقامات و مسوولين مختلف قرار مي گيرد واين نشانگر آن است كه اين مردكار چه خوب و زيبا انجام وظيفه مي كرده است و در همين سال براي دريافت مدال درجه يك آموزش پيشنهاد مي گردد.

در طي سالهاي 53 تا 57 راهنمايي 7 و مشاورت 3 پايان نامه را برعهده دارد و طرحهاي تحقيقاتي مختلفي را جهت راهگشايي مسائل گياهپزشكي  به اجرا در مي آورد.

از سال 57 تا 61 و بازگشايي دانشگاه به امر تاليف كتابهاي مختلف مي پردازد و با وزارتخانه هاي كشاورزي، جهاد سازندگي، آموزش عالي و آموزش و پرورش و چند وزارتخانه ديگر همكاري نزديك دارد با جهاد دانشگاهي نيز  در اجراي طرح هاي تحقيقاتي همكاري نزديك دارد. در همين سالها مسافرتهايي به نقاط مختلف به منظور برگزاري كلاسها، سخنراني ها، بازديد،  اجراي طرح هاي  تحقيقاتي و غيره انجام مي دهد و طي همين سالها حضوري فعال در برنامه ريزي دوره هاي فوق ليسانس و دكتري حشره شناسي دارد.

در سال 63 دكتر اسماعيلي طي نامه اي به مدير گروه وقت گياهپزشكي مي نويسد:« اينجانب در مهرماه 1333 وارد خدمت دولتي شده ام و از آن تاريخ تاكنون به انجام خدمات آموزشي و پژوهشي اشتغال دارم. در تمام اين مدت همواره كوشش داشتم كه در مقابل اجتماع ومردم كشورم كه مديون آنها هستم خدمتگزاري صادق و مفيد باشم و انشاءالله كه دراين تلاش موفق بوده باشم. اكنون بنابر مقتضاي سني، وضعيت جسمي و روحي و شرايط خاص زندگي، چنين احساس مي كنم كه من نمي توانم بيشتر از اين به خدمت رسمي دانشگاهي خود ادامه دهم وبهتر آن مي بينم كه اگر توفيقي باشد بقيه عمر را صرف تدوين و تاليف مطالعات و تحقيقات خود كنم و فكر مي كنم كه در شرايط سني و موقعيت موجود اين خدمتي براي جامعه باشد.»

با توجه به اينكه دكتر اسماعيلي تقاضاي بازنشستگي مي نمايد ولي تاگرفتن پاسخ، دست از تلاش و كوشش برنمي دارد و هرگز خسته نمي شودو  لذت بخش ترين ساعتهاي زندگيش را همراه با دانشجويان و در طبيعت مي گذراند. لذا طي اين سالها در سمينارها و كنگره ها و كارهاي اجرايي و آموزش و تحقيقي شركت مي نمايد و در زمينه سن گندم و آفات درختان ميوه، زنبور عسل به تحقيق و مطالعه مي پردازد و  در طي سالهاي 58 تا 62 مشاورت و راهنمايي 1 پايان نامه را در مقاطع فوق ليسانس و دكترا برعهده دارد. طي سال‌هاي 63 تا 67 موفق به احراز رتبه دوم ابتكار در كشاورزي و دريافت جايزه خوارزمي از دست رياست جمهوري مي‌گردد. در سال 65 كتاب آفات درختان ميوه ايران را به چاپ مي‌رساند.

همكار و دوست صميمي ايشان (8) در ارتباط با فعاليت دكتر اسماعيلي مي‌گويد: « دكتر اسماعيل تمام موجوديت جسمي و روحي خود را وقف دانشگاه تهران، دانشكده كشاورزي و به صورت تخصصي وقف گروه گياهپزشكي كرد.»

بين سال‌هاي 66 تا 76 يعني نزديك به ده سال به انتشار مقالات، كتاب‌هاي زنبور عسل، حشره‌شناسي كشاورزي و كتاب حشرات  در رابطه با گرده افشاني گياهان مي‌پردازد و طي همين سال‌ها بارها از دانشگاه و سازمان‌هاي مختلف از فعاليت‌هاي ايشان تقديرمي نمايند. 

دكتر رحيمي رئيس وقت دانشگاه تهران به خاطر فعاليت‌هاي چشمگير دكتر اسماعيلي طي نامه‌اي چنين مي‌نويسند : « با توجه به خدمات ارزشمند و همكاري ذي‌قيمت جناب‌عالي در دانشكده كشاورزي و سازمان دام‌پزشكي كشور، بدين‌وسيله ضمن ارج نهادن به فعاليت‌هاي علمي آن برادر ارجمند، مراتب تقدير و تشكر دانشگاه و سازمان مذكور را به آن استاد گرامي اعلام مي‌دارد.»

لذا نام دكتر اسماعيل چي كه به زبان مي‌آيد همراه خود مسئوليت ، پشتكار، ايمان و دانايي مي‌آورد. حضور او در دانشكده نيرو و انرژي بود. وجودش بركتي داشت كه سايه‌اش را بر سر همه مي‌گسترد.  او مي‌توانست با مهرورزي اش طفلان گريزپا را آدينه به مكتب كشاند، شرارت را به شايستگي بدل كند،  شيطنت ها را ببخشد و انسان‌هايي تربيت كند و دنياي زيبا، شاد و مبتني بر دانايي بسازد، او انساني توانا از نظر علمي و اخلاقي بود. علاقه فراوان به تحقيق و فعاليت‌هاي پژوهشي داشته و با نظرات علمي و منطقي در بهبود طرح‌هاي تحقيقاتي تلاش مي‌كرد و در زمينه‌هاي مختلف خود مبتكرطرح‌هاي جديدي بود.

دكتر اسماعيل طي همين سال‌ها سه مرتبه ديگر تقاضاي بازنشستگي مي‌نمايد كه هر مرتبه گروه دانشكده و دانشگاه با توجه به خدمات ارزشمند و همكاري ذيقيمت ايشان در زمينه‌هاي مختلف و نياز شديد به وجود ايشان در دوره‌هاي تحصيلات تكميلي موافقت نمي‌نمايند.

دكتر اسماعيل طي نامه اي به رياست دانشگاه مي‌نويسد: « چنانچه استحضار دارند اين‌جانب به جاي 30 معادل 42 سال سابقه خدمت رسمي دانشگاهي دارم و اكنون چهارمين بار درخواست بازنشستگي خود را تكرار مي‌كنم تا هيچ شبهه‌اي از نظر تحميل به دانشكده و دانشگاه وجود نداشته باشد و زمينه براي تحصيل كرده‌هاي جواني كه صلاحيت كار در دانشكده را دارند باز باشد. من دوست دارم كه به افتخار بازنشستگي نايل شوم و از تقارن اين تقاضا با جو فعلي دانشگاه و آموزش عالي هم باكي ندارم. چون خود را متعهد و عامل به تعهدات و وظايف اسلامي و انقلابي كشورمان مي‌ دانم و از اين بابت در پيشگاه حضرت احديت و هموطنانم سربلند و سرافرازم. عقيده هم ندارم پس از بازنشستگي كنج عزلت اختيار كنم بلكه مايلم تا شرايط ايجاب مي‌كند به صورتي ديگر به خدمات علمي و فرهنگي خود در جامعه، هرجا كه باشد ادامه دهم. بديهي است كه اگر اين شرايط در دانشكده فراهم باشد، خانة خودم را به هر جاي ديگر ترجيح مي‌دهم. »

اما با توجه به تقاضاي بازنشستگي دست از تلاش و خدمت در دانشكده و آموزش عالي كشور بر نمي‌دارد و در جبهه‌هاي مختلف به فعاليت خود ادامه مي‌دهد. به عضويت فرهنگستان علوم در مي‌آيد و در اين مجموعه نيز به قول همكار ارجمندوي (9):« دكتر اسماعيلي يكي از اعضاي فعال، علاقه‌مند و چهره درخشان علوم كشاورزي و فرهنگستان علوم بود كه در برنامه‌ريزي‌ها و مسائل علمي گروه همواره  انديشه‌هاي نو و سازنده اي ارائه مي‌كرد و در اجراي طرح و كتابي تحت عنوان وضعيت علمي رشته‌هاي كشاورزي و منابع طبيعي در دانشگاه‌هاي كشور صميمانه كوشيد و همچنين در اجراي طرح هماهنگ واژه ها و اصطلاحات علمي و همچنين در طرح تحقيقاتي غذا و آينده آن در ايران خدمات ارزشمندي ارائه نمود.»

دكتر اسماعيلي بيش از 22 طرح تحقيقاتي مستمر و غير مستمر را در كشور به مرحله اجرا گذاشت. در گزارش طرح سن گندم چنين  مي‌نويسد :« اين طرح به‌عنوان يكي از طرح‌هاي مستمر گروه گياهپزشكي از سال 2366 در بخش حشره‌شناسي در دست اجراست و در پرتو فعاليت همكاران بخش و دانشجويان بررسي‌هاي سودمندي روي اين آفت مهم زراعت غلات كشور انجام شده كه نتايج علمي آن مورد توجه سازمان‌هاي اجرايي ازجمله وزارت كشاورزي قرار گرفته است.»

و سپس در بند 5 گزارش مزبور جنين نويد مي‌دهد: « تربيت 14 نفر كارشناسي ارشد در مسائل مختلف سن گندم كه خوشبختانه اكثراً جذب دستگاه‌هاي تحقيقاتي مملكت شده و در زمينه تخصصي كه احراز كرده‌اندانجام وظيفه مي‌كنند رجاع واثق دارد كه اين جوانان در آينده نه چندان دور تحولات مهمي در برنامه‌هاي كنترل سن گندم در مملكت بوجود خواهند آورد و طليعه آن تأسيس بخش تحقيقات سن گندم در مؤسسه تحقيقات آفات و بيماريهاي گياهي وزارت كشاورزي است. بعلاوه اين فارغ‌التحصيلان با هدايت و مشاورت اعضاي هيئت علمي گروه گياه پزشكي 14 پايان‌نامه تحصيلي در زمينه‌هاي مختلف سن گندم  در ايران تدوين كرده‌اند كه به جرأت مي‌توان گفت اين پايان‌نامه‌ها مجموعه با ارزشي از آخرين اطلاعات علمي درباره اين آفت مهم كشاورزي ايران و ساير كشورهاي منطقه است و در نظر مي‌باشد به صورت كتابي تدوين شده و در اختيار علاقه‌مندان قرار گيرد. با توجه به‌مراتب فوق چنين استنباط مي‌شود كه مجريان طرح بررسي جامع سن گندم به اغلب هدف هاي پيش‌بيني‌شده در اين طرح دست‌يافته‌اند ما وظيفه داريم درباره ساير آفات گياهان زراعي و راه‌هاي پيشگيري و مبارزه با آن‌ها بررسي نماييم. لذا ايشان طرح بررسي فونستيك اكوسيستم هاي زراعي و مديريت كنترل آفات را تهيه و تا مرحله تصويب مجدانه پيگيري نمود و جهت اجرا به دست آيندگان سپرد.»

صد افسوس كه عمر كوتاه اين بزرگ‌مرد پرتلاش و آزاده اي چون او، فرصت به ثمر رسيدن طرح‌هاي وسيعي كه نيمه‌تمام بر جاي ماندند و يا عنوان شدند را به او نداد. او كه دست از فعاليت برنداشته‌اند است، طي همين سال‌ها لوح تقديري به عنوان يكي از مؤلفان كتاب حشره‌شناسي كشاورزي از دست مقام رهبري دريافت مي‌دارد و در سال 1368 به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران برگزيده مي‌شود.

ايشان در همين سال‌ها راهنمايي بيش از 32 و مشاورت 27 پايان‌نامه را برعهده داشتند.

استاد گران‌مايه و پژوهشگر نستوه و پرتلاش 42 سال عمر عزيز خويش را وقف آموزش فرزندان اين مرزوبوم نمود و باغبان اين گلستان عجب خوش سليقه است و چه گل‌هاي زيبايي را مي‌چيند و او گلي بود كه از شاخه جدا شد اما بوي خوش خود را در اين گلستان پراكند. عطرش در فضا، يادش در دل‌ها ، نامش بر لبها و جاي خالي‌اش در ميان ماست. لذا آنهايي كه در محضرش درس خوانده اند و شاگردي كلامش افتخاري بيش مي دانند از او درسها فرا گرفته اند و توصيه ها و نظرات ايشان را همواره در خاطر دارند. با توجه به وضعيت سني و مشغوليت فراوان اجرائي، تحقيقاتي و آموزشي هرگز دست از سفر برنمي دارد و درآخرين گردش علمي دانشجويان گروه به آذربايجان همراهي مي كند. چرا كه مي گفت هر چه آموختم از اين سفرها بود.

به نقل از دوست صميمي ايشان(10) : « از لحاظ عقلائي براي دكتر اسماعيلي به عنوان سلولهاي ارزشمند اجتماع يعني سلولهاي مغزي جامعه فكر مي كنيم كه مي توانست تا 20 سال ديگر يك توده انرژي با قابليت و شايستگي باشد، خودساختگي در مورد ايشان صادق است بدون هيچگونه حمايتي مسير تكامل را طي نمود.»

و همچنين ايشان نقل مي كنند: « هفته اي نبود كه من ايشان را ملاقات نكنم و اين مرد بزرگ معلوماتي به معلوماتش افزوده نشده باشد.»

دكتر اسماعيلي در طي اين سالها ضمن تلاش‌هاي علمي، دست از تلاش براي تهذيب نفس برنمي‌دارد و چنان به مرحله‌اي از بيخودي و گريز از تعلقات مادي دست‌يافته بود كه همه اسباب ظاهري و تشخص و اعتبار را از ساحت ظاهر خويش دور مي‌كرد. اگر كسي او را نمي‌شناخت باور نمي‌كرد او همان اسماعيلي بزرگ است. او در زندگي بي‌آلايش و پارسامنشانه اش اصرار مي‌ورزيد بي‌آن كه شائبه تظاهر درباره اش به ذهن كسي خطور كند.  روح ايمان و اخلاص و تعبد با وجودش عجين شده بود.

به نقل از دانشجوي عزيز و همكارش (11):« شخصيت ممتاز اجتماعي، تسلط و وسعت بي‌نظير علمي كه در اثر سال‌ها تحقيق و تدريس فراهم آورده بو د جايگاه ويژه‌اي در علوم كشاورزي در دانشكده كشاورزي و گروه گياهپزشكي براي ايشان ايجاد كرده بود كه سال‌ها افتخار تلمذ و آشنايي با ايشان را داشتم. گواهم كه اين بزرگ‌مرد سال‌ها با تلاش بي‌وقفه و جهاد طولاني به آنچه كه رسالت خود مي‌دانست دست يافت و هميشه و در همه جا براي اينجانب و همكارانم پشتوانه عظيم بود. در طي مسافرت‌هايي كه خدمت ايشان بودم شاهد خلوت و نيايش بي‌رياي ايشان در درگاه معبودي يكتا بودم و اين نكته كه مي‌بايست در اين مقطع  به آن اشاره نمود كه آقاي دكتر اسماعيلي قطعاً مسلماني آگاه و متواضع بوده است و اين سعادت براي ايشان همين بس كه در ماه‌هاي آخر عمر خود سفر مكه را با تعمق كه اثر سازنده در روح ايشان داشت انجام داد. همان سفري كه ديگر تامل بودن در ميان خاكيان را از او گرفت و 25 روز پس از بازگشت از خانه خدا دوباره به سوي او بازگشت. »

آن‌ها بزرگ‌مرد كشاورزي تئوري را در بوتع عمل و آزمايش قرار داد و با روحيه علمي يعني صبر و حوصله، دقت و تأمل و دانش دوستي در كار خود توفيق فراوان يافت. او كار را براي نفس كار و حقيقت كار انجام مي داد. از طبيعت و آنچه خداوند ساخته بود درس گرفت و با تحقيقات و تفكر در مخلوق به خالق پي برد و به فرموده رسول اكرم (ص) گوش جان سپرد كه مي‌فرمايد هر كه براي دانش به سفر برخيزد به جهاد در راه خدا برخاسته است و او به واقع اين چنين بود. او به سفر مكه مي‌رود سفري كه در روح و جسم و جانش تأثيري بسزا گذشت و همين بود كه ديگر فراق دوري از يار را نتوانست تحمل نمايد و بدون شك زندگي انسان بزرگي چون او بدين‌سان پايان نمي‌پذيرد و زنده است چون  آثار زنده اي از خود باقي گذاشت. حيات او با عشق به دانش و دانشجو و عشق به اين آب و خاك آميخته بود و راه چگونه زيستن را با كوشش بي‌امان و خستگي‌ناپذيرش در عرصه‌هاي گوناگون به پژوهندگان كشاورزي نشان داد و در غروب دوازدهمين روز اسفند ماه 1376، بزرگ‌مرد علوم كشاورزي ايران و استاد ممتاز دانشگاه تهران قباي بقايي را كه خود در خانه خدا عطرآگين كرده بود به تن كرد و به سوي معبود شتافت.

استاد دكتر مرتضي اسماعيلي، كشاورز زاده اي كه پس از 42 سال خدمت دانشگاهي و آموزش دانشجويان و تحقيق براي حل مشكلات كشاورزي اين مرزوبوم و تلاش براي پيشرفت كشاورزي ايران به سبب انجام كار در مراجعت از محل كار به خانه در اثر يك سانحه رانندگي (سبقت و غفلت دو راننده ديگر ) در بزرگ‌راه كرج- تهران مظلومانه درگذشت. آنكه نگهباني گندم زار سرسبز را به ماآموخت از ميان ما كوچ كرد.

اي عزيز، فرزانه اوستاد

اي اسوه تواضع و تقوي و علم و حلم

پروانه وار از همه ما گريختي

وز رشته حيات چه آسان گسيختي

دنياي ما براي تو بيگانه مي نمود

پيوند تو سزاست به دنياي معنوي

آنجا كه زندگي همه نور است و روشني

 

پي نوشت:

(1)   آقاي دكتر محمود امين ، استاد بازنشسته دانشگاه تهران

(2)   دوست عزيز آقاي مهندس هوشنگ گودرزي

(3)   استاد محترم آقاي دكتر سيد حسين حجت

(4)   دوست و هم دانشكده اي، آقاي دكتر محمود اجلالي

(5)   استاد محترم آقاي صمد وجداني

(6)   همكار محترم آقاي مهندس پرويز طاهريان

(7)   همكار ارجمند خانم اقدس ملك

(8)   مدير محترم گروه گياهپزشكي ، آقاي دكتر عزيز خرازي پاكدل

(9)   استاد محترم آقاي دكتر ابراهيم باقري زنوز

(10)آقاي مهندس هوشنگ گودرزي

(11) رييس محترم موسسه بررسي آفات و بيماري هاي گياهي آقاي دكتر عباسعلي عبداللهي

 

• آثار وتاليفات زنده نام دكتر اسماعيلي

دكتر مرتضي اسماعيلي يكي از ستارگان درخشان علوم كشاورزي كه توفيق خدمت به كشاورزي اين‌ مرزوبوم را يافت و در طول 42 سال خدمت آموزشي خود ضمن تدريس و آموزش در زمينه‌هاي مختلف به كندوكاو و پژوهش‌ها دست زد. از آنجا كه اين بررسي‌ها و پژوهش‌ها آنگاه فايده عام مي يابد كه به صورت منطقي، تنظيم و ارائه گردد. لذا او در هر فرصتي از نوشتن باز نايستاد و به اين امر معتقد بود كه بايد بررسي‌ها و پژوهش‌ها را به صورتي در اختيار ديگران قرار داد. لذا از خود آثاري را به صورت‌هاي مختلف باقي گذاشت كه با اين آثار مي‌توان به وجود پرارزش او پي برد. از آنجا كه هر نويسنده بايد هدفي داشته باشد و انگيزه‌اي و دردي براي نوشتن ، هدف او چيرگي بر تيرگي‌ها و دانستن نادانسته هاست. او كه درد را مي‌شناخت و همواره فكرهاي تازه داشت و همواره دست به بررسي ، آمارگيري، استقرا، آزمايش و اين اعمال مي زد هميشه در نوشته‌هايش فكري ، ايده‌اي و پيامي را نه به صورت شعار بلكه مانند سرخي در گل از لابه لاي اثرهايش به خواننده تبليغ مي‌نمود. تلاش و مبارزه براي نيل به آگاهي و ايجاد حركت براي جستن حقيقت و براي رهايي از جهل و كاستي  و از اين‌روست كه همواره مي‌خواست كه عمل هايش و كارهايش را به صورت سخن و كلمه درآورد كه ديگران نيز از آن بهره جويند و چه كوتاه عمرش و چه ناسازگار دست روزگار كه امانش نداد. در تقاضاهاي مكرر بازنشستگي درخواست كرده بود كه فرصت يابد كه تجربيات و اندوخته‌هايش را براي نسل آينده بنگارد و باقي بگذارد هرچند كه فرصت نيافت. با اين وجود دكتر اسماعيلي داراي چندين كتاب ، مقاله‌، سخنراني ، پايان نامه ، گزارشات علمي و فرهنگي متعددي است. با تلاشي كه صورت گرفت توانستيم قسمتي از آن را جمع آوري نموده و فقط به صورت كلي از آن‌ها نام ببريم تا باشد كه خوانندگان عزيز و نسل آينده كشاورزي كشور بتوانند از آن بهره جويند و به اين اصل معتقدم چون آثار و خاطرش همواره در بين ماست او هميشه زنده است. دكتر اسماعيلي در اولين كار نگارش خود در رشته گياهپزشكي با دكتر وجداني و مرحوم دكتر مرادي اسحاقي همكاري نزديك داشته است اما تأليفات ايشان به شرح زير مي‌باشد.

الف: كتاب‌ها

1- كتاب آفات مهم درختان ميوه در ايران - انتشارات سپهر، چاپ اول ، 1365- تاكنون سه بار تجديد چاپ شده است.

دكتر اسماعيلي در مقدمه اين كتاب مي‌نويسد: « كتاب حاضر كوششي در جهت آگاهي دادن به دانشجويان كشاورزي و همة علاقه‌مندان به حل مسائل مربوط به آفات درختان ميوه و راه‌هاي مبارزه با آن مي‌باشد كه عليرغم متجاوز از بيست سال سابقه تحقيق ، تجربه و آموزش نگارنده در كشور و مطالعه و مشاهده فعاليت‌هاي صاحب‌نظران در اين زمينه در كشورهاي ديگر جهان و نيز كمك گرفتن از كنجكاوي و ذوق سرشار دانشجويان طي ساليان متمادي ، خالي از اشكال نمي‌باشد. اين كتاب شامل آفات مهم درختان ميوه در زمينه‌هاي مختلف مي‌باشد و با نگارشي تحقيقي و كاربردي به رشته تحرير درآمده است كه در جاهاي مختلف محققين را به كندوكاو در مسائل دعوت مي‌كند. »

2- كتاب حشره‌شناسي كشاورزي (حشره‌شناسي و دفع آفات ) - انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، سال 1370 - تاكنون دو بار تجديد چاپ شده است.

اين كتاب در بين دانشجويان و دانش‌پژوهان به عنوان يك كتاب مرجع و پايه مطرح مي‌باشد و اگرچه چندين كتاب در زمينه‌هاي مختلف گياه پزشكي به همت اساتيد اين رشته چاپ و منتشر گرديده است ولي كتاب حاضر باتوجه به همه نيازهاي آموزشي ظرف ده سال تلاش، جمع‌آوري و تدوين گرديد و مباحث اصلي اين كتاب شامل شناسايي و مبارزه با آفات مهم گياهان و مواد انباري و خانگي مي‌باشد و مي‌تواند به لحاظ كلي نيازهاي آموزشي دانشجويان را در دروس غير تخصصي رفع و در ضمن براي ساير علاقه‌مندان براي شناسايي و مبارزه با آفات مي‌تواند منابع مفيد مي‌باشد.

3- كتاب نقش حشرات در رابطه با گرده افشاني گياهان زراعي و باغي - انتشارات دانشگاه زنجان ، چاپ اول ، 1370 .

كتاب حاضر تلاشي است در جهت بيان مسائل گرده افشاني گياهان ، اهميت زنبور عسل و حشرات ديگر در گرده افشاني گياهان زراعي، گلخانه اي ، درختان ميوه و نحوه بهره‌گيري از آن‌ها در كشاورزي براي حفاظت و حمايت از حشراتي گرده افشان وحشي كه به فراواني در كشور ما انتشار دارند. اميد است تبديل به كتاب حاضر گامي در جهت آشنايي بيشتر دانشجويان رشته‌هاي كشاورزي ، كارشناسان ، كشاورزان و كليه دست‌اندركاران فعاليت‌هاي كشاورزي با گروه وسيعي از حشرات كه در زندگي ما نقش مفيد و ارزنده‌اي دارند، باشد.

4- ترجمه كتاب زنبور عسل، پرورش ، توليد عسل و استفاده در گرده افشاني - انتشارات سپهر ، چاپ اول ، 137.

در ميان كتب گوناگوني كه درباره زندگي و پرورش زنبور عسل به زبان‌هاي مختلف نوشته شده كتاب زنبور عسل، توليد عسل و استفاده از آن در گرده افشاني حرف‌هاي ديگري دارد كه با ساير نوشته‌ها و ترجمه‌ها فرق مي‌كند. همين ويژگي‌ها سبب گرديد كه اين كتاب به فارسي ترجمه شود و در اختيار علاقه‌مندان قرار گيرد، باشد كه مورد استفاده واقع شود. براساس تجربياتي كه به عنوان زنبوردار، يك حشره شناس، يك آموزگار كلاس زنبور داري مترجم، اين كتاب را براي چه مرتفع كردن نيازهاي دانشجويان و علاقه‌مندان به فارسي برگردانده است.

5- ايمن‌سازي ساختمان‌ها در مقابل موريانه، رحيم غيورفر، مرتضي اسماعيلي، حسن رحيمي - نشر آموزش مركز تحقيقات فني مهندسي كشاورزي

كتاب با توجه به ضرورت توسط نگارندگان به رشته تحرير درآمده است. چون كتاب شامل شكل شناسي طبقات مختلف موريانه ، نحوه تأسيس كلني ، گوارش و تغذيه، لانه و ساختار آن ، رده‌بندي و شجره شناسي، توصيف خانواده‌ها، نحوه انتشار در ايران ، چگونگي انتقال و راه‌هاي پيشگيري و كنترل موريانه هاي زيرزميني در ساختمان‌ها و تأسيسات شهري و روستايي مي‌باشد.

6- بيولوژي و مرفولوژي زنبورهاي بالا خانواده Apoidea - انتشارات دانشكده كشاورزي و انجمن ملي حفاظت منابع طبيعي و محيط انساني ، 1356.

ترجمه كتاب فوق كوششي است در جهت آشنا ساختن دانشجويان، حشره شناسان، بيولوژيست ها و اكولوژيست ها به خصوصيات شكل شناسي، طبقه‌بندي و شيوه زندگي اين جانوران مي‌باشد.

- نشريه آفات مهم درختان ميوه و راهنماي جلوگيري از خسارت و مبارزه با آن‌ها - انتشارات دانشكده كشاورزي و طرح روش‌هاي نوين مبارزه با آفات، 1358

در نشريه سعي شده است تئاتر درختان ميوه سردسيري و كوهستاني را شناسايي و طرق مبارزه با آن‌ها را بيان نماييم.

- نشريه ماشين‌هاي سمپاش و تكنولوژي سم‌پاشي و روش‌هاي نوين مبارزه با آفات - انتشارات دانشكده كشاورزي، 1359.

در اين نشريه تلاش به دست ضمن آشنايي با ماشين‌هاي سمپاش و روش‌ها و طرق استفاده از آن‌ها با به‌كارگيري روش صحيح مبارزه شيميايي ، دانشجويان و كشاورزان آشنايي بيشتري پيدا كنند.

در زير فهرست مقالاتي كه توسط ايشان و يا با مشاركت ساير همكاران عزيز حشره‌شناسي تهيه گرديده با ذكر عنوان، محل و سال انتشار ارائه مي‌گردد.

ب: مقالات منتشر شده

• طرح‌هاي تحقيقاتي استاد فرزانه و نابغه كشاورزي

جاودانه مردي از سلاله نيكان، خدمتگزاري از تبار نيك انديشان، معلمي باايمان و محققي با اخلاص و پرتلاش بود. استاد تدوري را در بوته آزمايش  مي‌پسنديد، نظريه‌ها و تئوري‌هاي آموخته را در عمل شكل مي‌داد. فرد محقق را دوست داشت و معتقد بود بايد استاد دانشگاه  تحقيق بكند و يافته‌هاي خويش را در اختيار دانشجو قرار بدهد. دكتر اسماعيلي از شروع خدمت در دانشگاه علاقمندي خود را به تحقيق نشان مي‌دهد. از سال 1338 كه دكتر مرحوم مسعود ورزنده دانشيار گروه گياهپزشكي به آمريكا اعزام مي‌گردد، كار تحقيقاتي ايشان را كه در مورد ارزشيابي  تاثير سوم در روي آفات درختان سيب و گلابي در كرج بود، به عهده مي گيرد. در سال 1342 پس از بازگشت از آمريكا اولين طرح تحقيقاتي در مورد بررسي بيولوژي و مبارزه با كرم سيب در كرج كه اعتبار آن را سازمان برنامه و بودجه تأمين كرده بود به مرحله اجرا مي گذارد. آدمي وقتي زندگي خود را به ‌دغدغه اي  مي‌سپارد كه از آن ديگران نيست و با دلواپسي هاي موجود همرنگي ندارد و با خار دل و جان اين و آن متفاوت است مي‌تواند مطمئن باشد كه به معناي تازه دست يافته است به معنايي كه در صدد است، آن را تعليم دهد وبه باور جمع بسپارد. اين دغدغه‌هاي تحقيقاتي همواره با استاد بود.

حداقل از آن زماني كه هر كدام از ما به نوعي و از طريقي افتخار شاگردي ايشان را داشتيم و به او پيوند خورده بوديم. او به شناختي راستين ، عميق و همه‌جانبه از تحقيق دست يافته بود. استاد ما آموزش صحيح ، كارآمد و انسان‌ساز را در گروتحقيقات واقعي و سالم مي دانست. لذا همت خود را صرف تفكر و تحقيق و اجراي برنامه‌هاي تحقيقاتي نمود. امروز استاد در ميان ما نيست. اما ميراث ارزنده يك عمر تلاش و ايمان اوماندني است. با گذشت ايام و جندق ونه غبار زدايي زمان نمي‌تواند نام و يادش را از خاطره‌ها بزدايد.

ليست تعدادي از طرح‌هاي تحقيقاتي كه استاد طي سال‌هاي متمادي انجام داده و در آن‌ها به عنوان مجري يا همكار حضور فعال داشته است در زير ارائه مي‌گردد. البته لازم به ذكر است كه تعداد قابل توجهي از مقاله‌هاي ارائه شده  از نتايج طرح‌هاي تحقيقاتي حاصل شده‌اند كه مي‌توانند به عنوان طرح‌هاي تحقيقاتي به حساب آيند.

 

 

فهرست و خلاصه اي از پايا نامه هايي كه دكتر اسماعيلي راهنمايي و يا مشاوره آنها را از سال 1343 تا آخرين روز حيات (يازدهم اسفند ماه 1376) به عهده داشتند.

 

• عضويت در انجمن‌ها و محافل علمي داخلي و بين‌المللي

شركت در كنفرانس‌ها و سمينارها و كنگره‌هاي بين‌المللي

دكتر اسماعيلي بي‌گمان يكي از چهره‌هاي شاخص و تابناك علمي ايران در عصر حاضر است و ابعاد شخصيتي ايشان از جهات گوناگون قابل بررسي و مطالعه است. استاد را نه تنها از بعد علمي مي‌توان شخصيتي ممتاز و استثنايي توصيف كرد بلكه قبل از آن بايد به سجاياي روحي و معنوي وي مانند ايمان و اخلاص و تواضع ايشان در برخورد با رويدادهاي مختلف زندگي توجه داشت . دانشمندي كه در عين تسلط برعلوم، ساده و بي‌تكلف زندگي مي‌كرد و قدرشناس همه نعمات الهي بود. ايشان را به واسطه دانايي و احاطه‌اش بر بيشتر رشته‌هاي علوم كشاورزي به منزله دائرةالمعارف زنده و گوياي كشاورزي در عصر خود مي‌دانستيم.

استاد معتقد بود كسي كه ديد و نظر جديدي دارد بايد تقوا نيز داشته باشد و چنين افرادي نسبت به ديگران برتري دارند. هميشه و در همه جا به فكر ايجاد انجمن‌ها و مجامع علمي بود و با علاقه‌اي سرشار و پشتكاري كم‌نظير در پربار كردن اين قبيل مجامع مي‌كوشيد و عضو فعال مجامع علمي داخلي و خارج از كشور بود كه به بعضي از آن‌ها در زير اشاره مي‌گردد.

• o    عضو مؤسس انجمن حشره شناسان ايران در سال 1346: استاد در تشكيل انجمن حشره شناسان ايران نقش اساسي و تعيين‌كننده داشت و يكي از فعال‌ترين اعضا  در استمرار برنامه‌هاي علمي، انتشارات و ساير فعاليت‌هاي آن در تمام دوره‌هاي انجمن بود و در چندين دوره عضو هيئت مديره انجمن و به عنوان نماينده رشته حشره‌شناسي كشاورزي شركت فعال داشتند.
• o       عضو كميته‌هاي علمي سيزده كنگره گياه پزشكي ايران
• o       عضويت در كانون مهندسين ايران
• o       عضو انجمن حشره‌شناساآن آمريكا در طي سال‌هاي مختلف
• o       عضو فرهنگستان علوم نيويورك
• o       عضو فرهنگستان علوم ايران (در سال‌هاي قبل و بعد از انقلاب) در شاخه كشاورزي.

زنده‌ياد دكتر اسماعيل از سال 1370 به‌عنوان عضو وابسته فرهنگستان علوم كشاورزي جمهوري اسلامي ايران به فعاليت خود ادامه داد و پس از پايان عضويت 5 سال دوباره در سال 1375 با عضويت در اين فرهنگستان به تلاش‌هاي علمي خود ادامه داد. ايشان يكي از چهره‌هاي درخشان فرهنگستان علوم در شاخه كشاورزي بوده كه در برنامه‌ريزي‌ها و مسائل علمي گروه همواره انديشه‌هاي نو و  سازنده اي ارائه مي‌نمود  و چندين طرح را در اين فرهنگستان با كمك همكارانش به اتمام رساند. از جمله اجرايي  طرح و تهيه كتاب ارزيابي سطح علمي رشته‌هاي كشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه‌هاي كشور، طرح فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات علمي و طرح غذا و آينده آن در ايران را مي‌توان نام برد.

• o       عضويت در انجمن فارغ‌التحصيلان دانشكده كشاورزي

در گردهمايي مورخ هشتم خرداد ماه سال 1375 كه اعضاي خانواده مرحوم دكتر مهدوي حضور داشتند جناب آقاي دكتر اسماعيل استاد محترم دانشكده كشاورزي پيشنهاد نمودند كه بنيادي به نام استاد مهدوي با هدف فعاليت‌هاي علمي و فرهنگي در زمينه كشاورزي تأسيس گردد. اين پيشنهاد با استقبال جمع و قبول خانواده محترم آن مرحوم قرار گرفت.

• o       عضو هيئت تحريريه و كميته بررسي كنندگان مقاله مجله علوم كشاورزي دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران (در بعضي از سال‌ها)
• o       عضو هيئت تحريريه نامه انجمن حشره‌شناسان ايران (در بعضي از سال‌ها)
• o       عضو كميته بررسي كنندگان مقاله در نشريه بررسي آفات و بيماري‌هاي گياهي وزارت كشاورزي (در طي سال‌هاي مختلف)
• o       عضو كميته بررسي كنندگان مقاله در مجله علمي كشاورزي دانشگاه شهيد چمران اهواز (در بعضي از سال‌ها)
• o       عضو كميته بررسي كنندگان مقاله در مجله محيط شناسي مؤسسه مطالعات محيط زيست دانشگاه تهران (در بعضي از سال‌ها)

همچنين با مجلات حفظ نباتات، پژوهش و سازندگي، گياه پزشكي وابسته به جهاد سازندگي به عنوان عضو كميته بررسي كنندگان مقالات در بعضي از سال‌ها با آن‌ها همكاري داشته است.

• o       عضو هيئت تحريريه مجله علوم كشاورزي و منابع طبيعي دانشكده كشاورزي دانشگاه صنعتي اصفهان
• o       عضو هيئت تحريريه مجله علمي پژوهشي علوم كشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي

حضور فعال اين استاد گران‌مايه و پرتلاش در كنگره‌ها و سمينارها در استان‌هاي مختلف كشور غناي علمي خاصي به آن‌ها مي‌بخشيد. با ايراد سخنراني‌ها در زمينه مديريت كنترل آفات و شركت فعال در جلسات سمينار و بحث دانشجويان لذت مي‌برد. هرگز بدون دليل موجه از حضور در آن جلسات خودداري نكرد، همواره با سؤالات و پاسخ‌هايش و همچنين سخنراني‌هاي پر محتواي خود باعث ايجاد تحرك و جو مطلوب آموزش در جلسات مي‌گرديد. استاد از بنيان‌گذاران كنگره گياه پزشكي ايران است و در سال 1348 با تدوين اساسنامه و آيين‌نامه آن توسط ايشان اولين كنگره گياه پزشكي ايران تشكيل گرديد و در برگزاري دوازده كنگره ديگر حضور فعال داشت و اما در سيزدهمين كنگره گياه پزشكي ايران به عنوان نويسنده اول و يا همكار در 12 مقاله كوشيده بود و الحق كه دوستان باوفايش با زنده نگهداشتن ياد و خاطره و مباني علمي دكتر اسماعيلي  در تمام جلسات كنگره سبب تسلاي خاطر شيفتگان آن عزيز ازدست‌رفته شدند. دكتر اسماعيل گرچه به ظاهر از ميان ما رفته اما در عالم معني همچنان زنده و جاويد است.

ايمان، اخلاص، تلاش، وجدان كاري، مقاومت و استواري در برابر ناملايمات و عشق به حقيقت و تحقيق ميراث بزرگ استاد براي شاگردانش است.

هرگز نميرد آن كه دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جريده عالم دوام ما

دكتر اسماعيلي درسه سمينار پژوهشي زنبور عسل كشور عضو ستاد برگزاركننده سمينار و بررسي كنندگان مقالات بود. در اكثر سمينارهاي داخلي در ارتباط با كشاورزي به ويژه گياه پزشكي حضور فعال داشت.

در سال 1371 كنفرانس سن گندم را برگزار نمود و حاصل تجربيات، تحقيقات و دستاوردهاي خود ، همكاران و شاگردانش را به منظور مديريت كنترل اين آفت هماهنگ نمود.

در سال 1374 در برگزاري بزرگداشت هفتادمين سال تأسيس دانشكده حضور فعال داشت. در زير به گوشه‌اي از حضور و فعاليت اين پژوهشگر نستوه در كنگره‌ها و سمينارها و مجامع علمي داخلي و بين‌المللي اشاره مي‌كنيم.

• o       سومين كنگره بين‌المللي حفظ نباتات توسط فدراسيون بين‌المللي متخصصين كشاورزي ايتاليا
• o       كنفرانس عمومي تحت عنوان اصول دفع آفات در دانشگاه جندي شاپور (اهواز) و ايراد چندين سخنراني ،  سال 1348
• o       كنگره بين‌المللي زنبور عسل و حشرات گرده افشان در مسكو، سال 1350
• o       كنفرانس زنبورداران در ايالت اوهايو با ايراد سخنراني، سال 1350
• o       سمينار حفظ نباتات در زاهدان ، سال 1349
• o       كنفرانس برنامه‌ريزي طرح حبوبات، سال 1350
• o       سمينار هفتگي ترويج و آموزش كشاورزي، سال 1350
• o       چهاردهمين كنگره بين‌المللي حشره‌شناسان در كشور ايتاليا ، سال 1351
• o       هشتمين سمينار تحقيقات دانه‌هاي روغني، سال 1352
• o       كنفرانس بين‌المللي مبارزه تلفيقي با آفات گياهان باغي در كيف شوروي ، سال 1353
• o       كنگره بين‌المللي حشره‌شناسان در واشنگتن ، سال 1355
• o       سمينار بيماري‌هاي مهم زنبور عسل در ايران ، سال 1350
• o       سمپوزيوم بين‌المللي آفات حبوبات در نيجريه ، سال 1355
• o       سمينارهاي ماهانه نگارش فارسي در كتب آموزشي در تهران، سال 1361
• o       سمينار آفات و بيماري‌هاي درختان ميوه در تهران، سال 1361
• o       سمينار پرورش زنبور عسل، سال 1361
• o       اولين سمينار بررسي سيستم پيش آگاهي در تبريز، سال 1362 و سال‌هاي بعد در استان‌هاي مختلف
• o       گردهمايي مربوط به شناسايي نژاد در زنبور عسل بومي ايران، سال 1363
• o       گردهمايي بررسي و تدوين توفيق روش‌ها و اصولي مبارزه با كنه واروآ در گيلان، سال 1363
• o       سمينار نگارش فارسي در تهران، سال 1363
• o       عشق دهمين كنگره بين‌المللي حشره‌شناسان كانادا ، سال 1367
• o       سمپوزيوم بررسي توان طبيعي استان سيستان و بلوچستان، سال 1367
• o       پنجمين كنگره بين‌المللي ارتوپتريست‌ها در اسپانيا، سال 1368
• o       گردهمايي بررسي مسائل انار در استان يزد، سال 1368
• o       نوزدهمين  كنفرانس بين‌المللي حشره‌شناسان چين ، سال 1371
• o       پنجمين كنگره بيو مترولوژي در كانادا، سال 1372
• o       كنفرانس بين‌المللي بررسي نقش زنبورهاي وحشي گرده افشان آمريكا ، سال 1373
• o       گردهمايي نقش درختان ميوه ، سال 1373
• o       اولين گردهمايي ابريشم در رشت ، سال 1374
• o       كنفرانس كنترل بيولوژيك در ايران ، سال 1374
• o       سمينار اول، دوم و سوم زنبور عسل كشور در كرج و تبريز در سال‌هاي 1372، 1373 و 1374
• o      بيستمين كنگره بين‌المللي حشره‌شناسان درايتاليا ، سال 1375

آخرين كنفرانس بين‌المللي كه در ارديبهشت ماه سال 1377 در مالزي در زمينه كنترل وسيع آفات از طريق تلفيق روش عقيم سازي تشكيل گرديد و در برنامه كنفرانس روز و ساعت سخنراني استاد تعيين شده بود ولي صد افسوس كه عمر اين بزرگ‌مرد پرتلاش كوتاه بود و هنوز ناگفته‌هاي بسيار در دل و انديشه‌هاي بلند در سر داشت.

همچنين از سال 1348 تا 1376 كه سيزدهمين كنگره گياهپزشكي در كشور برگزار شد، دكتر اسماعيلي يكي از اعضاي فعال در تشكيل اين كنگره‌ها بودند و در سيزدهمين كنگره با شركت در 12 مقاله به عنوان نويسندة اول و يا همكار در جمع انديشمندان و دوستداران حضور نداشت ولي ياد و خاطره او را مريدان او زنده نگهداشتند. دانشجويان باوفايش خالصانه باتلاش چندماهه خود دستاوردهاي 42 ساله معلم بزرگوار و خستگي‌ناپذير خود را جمع‌آوري كرده بودند. در زمينه‌هاي آموزش و تحقيق و خاطرات شيرين مسافرت‌هاي پربارعلمي ، نظرات و پيشنهادات سازنده استاد را در تابلوهايي در غرفه‌اي به نام استاد در سالن كنگره قرار داده بودند. بود بالاخره با نمايش فيلم ويدئويي روز وداع جان‌سوز با استاد توانستند در دل‌ها حضور يادش را جاودان دارند و با جذبه مهرش سوته دلان را اشك بر چهره لغزانند و دل‌شدگان را شيدايي بيفزايند و هزاردستان را هزار قصه كهن .

از سمينارهاي ديگري كه دكتر اسماعيلي در برگزاري آن‌ها فعاليت داشت و خود حضور نداشت سمينار 1 روزه سازمان پارك‌ها در مركز همايش‌هاي بين‌المللي صدا و سيما در سال 77 مي‌باشد.

و اينك، اي كه خستگي را خسته كرده بودي و در تحقيق و تأليف روز از شب نمي‌شناختي ، در جوار رحمت بي‌پايان الهي آرام بگير و نظاره‌گر شكوفايي روزافزون آثار با بركتي باش كه در ميان دوستدارانت به يادگار نهاده اي. نمي‌دانم ارادتمندان تو هجرانت را چگونه تاب خواهند آورد.

• عضويت در كميسيون‌ها، كميته‌ها و شوراها

oعضويت در كميسيون زبان ، 1348

o عضويت در كميسيون پذيرش دانشكده، 1348 و 1356

oرئيس اداره خدمات آموزشي  دانشجويي دانشكده ، 1351-1350

oعضويت پيوسته واحد ترويج و آموزش كشاورزي، 1351

oعضويت در كميسيون مسكن دانشكده، 1354

oبازي در كميته برنامه‌ريزي و راه‌اندازي سيستم پيش آگاهي 1353 به بعد در استان‌هاي مختلف مانند اصفهان، خراسان، تهران، آذربايجان و …

oعضويت در كميته نظارت موضوع بند 1 ماده 12 و قطعنامه هشتمين كنفرانس ارزشيابي انقلاب آموزش، 1354

oسرپرست گروه گياهپزشكي، 1353 و 1355

oعضويت در كميته تنظيم آيين نامه جلوگيري از آلودگي آب و خاك، 1355

oسرپرست مزرعه تعليمات و تحقيقاتي دانشكده، 1357 -1355

oعضويت در كميته اجرايي مزرعه تعليماتي و تحقيقاتي دانشكده ، 1358 -1355

oعضويت در شوراي پژوهشي دانشگاه تهران، 1355

oعضويت در كميته علوم پايه پزشكي و علوم زيستي معاونت پژوهشي دانشگاه ، 1356

oعضويت در كميته حفاظت محيط زيست و بررسي مسائل ايران، 1355

oعضويت  در كميته‌هاي آموزش عالي و سياست كشاورزي گروه بررسي مسائل ايران، 1355

oعضويت در كميته بررسي آلودگي خاك و كنترل بيولوژيك، 1355

oعضويت در كميته منتخب شوراي دانشكده پيرامون تنظيم برنامه‌هاي سخنراني در دانشكده، 1355

oهمكاري با اداره كل كشاورزي استان بوشهر، 135

oهمكاري با جهاد دانشگاهي دانشگاه تهران، 67-1361

oهمكاري با مركز تحقيقات كويري و بياباني ، 71-1361

oهمكاري با جهاد دانشگاهي دانشگاه الزهرا ، 1361

oمشاركت در امر بازسازي كشاورزي روستاهاي آبادان،1361

oهمكاري با شركت سهامي كرم ابريشم 1361 و سال‌هاي مختلف ديگر

oهمكاري با بخش تحقيقات باغباني مؤسسه اصلاح و تهيه نهال و بذر، 1361

oعضويت در شوراي دانشكده، 1361و 1362

oعضويت در كميته كشاورزي جهاد سازندگي استان تهران، 66-1362

oهمكاري با دفتر پژوهش وزارت آموزش عالي، 1363 و در مورد زنبور عسل 69-1363

oهمكاري با سازمان دام‌پروري كل كشور ، 68-1363

oهمكاري با سازمان دام‌پزشكي 76-1362

oهمكاري در نگارش فارسي، 1363

oهمكاري با جهادسازندگي استان يزد در كميته‌ كشاورزي، 1362 و 1363

oهمكاري با دفتر طرح و مشاوره نخست‌وزيري ،1363

oعضويت در شوراي آموزش دانشكده ، 1363

oهمكاري با كشت و صنعت مغان ، 1363

oهمكاري با شركت پخش كود و سم، 1364

oعضويت در ستاد آموزش وزارت صنايع جهت تربيت تكنسين، 1364

oهمكاري با مركز خدمات كشاورزي كرج طي سال‌هاي مختلف

oعضويت در كميتة برنامه‌ريزي دورة دكترا رشته حشره‌شناسي كشاورزي در دانشگاه تربيت مدرس، 1366 و 1368 به بعد

oهمكاري با شركت دخانيات ايران، 1368

oعضويت در كميته تدوين دروس و سرفصل‌هاي دوره كارشناسي ارشد رشته پرورش زنبور عسل

oعضويت در شوراي پژوهشي دانشكده، 76-1356

oعضويت در هيئت داوري كتاب رشته گياهپزشكي ، 1360

oعضويت در كميته برنامه‌ريزي دورة فوق‌ليسانس حشره‌شناسي پزشكي ، 1361

oعضويت در شوراي پرورش زنبور عسل و طرح‌هاي توسعه ي زنبور داري 1361 به بعد و شركت در شوراي فني زنبور عسل76-1361

oعضويت در كميته بيولوژي پوشش‌هاي گياهي و حيواني در مركز هماهنگي مطالعات محيط زيست ، 1360-1356 و 64-1362

oعضويت در جلسات بررسي مسائل كشت و صنعت مغان، 1363

oعضويت در جلسات تبادل نظر درباره نگرش بر مسائل آموزش عالي، 1363

oعضويت در كميسيون فني و ويژه استاندارد كندو و دستگاه استخراج موم، عسل ، 1363 و 1364 و 1369

oعضويت در شوراي پژوهشي گروه در طي سال‌هاي مختلف

oعضويت در شوراي تحقيقات عالي كاهش مصرف سموم كشاورزي 1373 به بعد

oعضويت در كميته دكتراي دانشكده، 1373

oنماينده گروه در كميته برگزاري امتحان زبان خارجي دوره دكترا ، 1373

oعضو شوراي تحصيلات تكميلي دانشكده كشاورزي اهران دانشگاه تهران ، 1365 به بعد

oعضويت در كميته‌هاي برنامه‌ريزي عمليات كشاورزي ، 58-1357

oعضويت در كميته بررسي مسائل سن گندم در وزارت كشاورزي با 1372-1368

oعضويت در كميسيون هماهنگي و برنامه‌ريزي تحقيقات كشاورزي سازمان تات ، 1374 و 1373

oعضويت در كميته دوره‌هاي دكتراي دانشكده در دانشگاه تهران، 1373

oعضويت در كميسيون تخصصي كشاورزي و منابع طبيعي معاونت پژوهشي دانشگاه ، 75-1363

oعضويت در كميتة برنامه‌ريزي علمي-كاربردي سازمان تحقيقات و آموزش و ترويج كشاورزي، 1373

oداوري علمي نشريات تخصصي گروه تخصصي كشاورزي و منابع طبيعي وزارت فرهنگ و آموزش عالي ، 1372

oعضويت در شوراي مركزي پيش آگاهي سازمان حفظ نباتات ، 1362 و 1363 نه 1364 و 1365 و 1372

oعضويت در كميته مبارزه بيولوژيك عليه سن گندم سازمان حفظ نباتات ، 1372

oعضويت در كميته تحقيقاتي مسائل عمراني مركز هماهنگي مطالعات محيط زيست دانشگاه تهران، 1359

oهمكاري با جهادسازندگي شهرستان گلپايگان، 1359

oهمكاري با جهادسازندگي كرج ، 1359 و 1362

oهمكاري با مؤسسه دام‌پروري حيدرآباد در پرورش زنبور عسل ، 76-1359

oهمكاري با بنياد مستضعفان در زمينه دفع آفات، 1359

oهمكاري با شوراي انتشارات سازمان تحقيقاتي كشاورزي و منابع طبيعي، 1367

oهمكاري با اداره حفظ نباتات استان مركزي، 1367

oهمكاري با مؤسسه اصلاح و تهيه نهال و بذر، 1367 به بعد

oعضو شوراي بررسي مسائل اناركشور ، 1366

oهمكاري با كميته ارتقا اعضاي هيئت علمي دانشگاه تبريز، 1369

oكار با سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي ايران، 1369 و 1374 و 1375

oهمكاري با سازمان پارك‌ها و فضاي سبز در خصوص كنترل آفات ، 1376-1370

oعضو ثابت شوراي پژوهشي و تصويب بيش از 15 طرح تحقيقاتي

oعضو كميسيون ويژه طرح‌هاي تحقيقاتي مستمر 1369 به بعد

oعضو كميته گياهپزشكي وزارت كشاورزي، 1371

oعضو كميته برگزاري امتحان زبان خارجي دوره دكترا ، 1374

• مسافرت‌هاي آموزشي و تحقيقاتي داخل و خارج كشور

خداوند در قرآن مي‌فرمايد: بگو در زمين سير كنيد و ببينيد كه خدا چگونه خلق را ايجاد كرده و سپس نشئه آخرت را ايجاد خواهد كرد.

در اسلام و ساير اديان و ساير فرهنگ‌ها به سيروسياحت در زمين بسيار سفارش شده است. اين تأكيد بنابه اهميتي است كه در سيروسفر نهفته است و بهره‌هاي گوناگوني كه از آن حاصل مي‌شود.

قرآن كريم سيروسياحت در زمين را مايه رشد نيروي تفكر و تعقل انسان مي‌شمارد. مسافرت مي‌تواند زمينه ساز پيشرفت‌هاي معنوي و مادي افراد و در پختگي و كمال انسان، مؤثر باشد و چه‌بسا او را با راه و رسم زندگي در شرايط مختلف آشنا مي‌سازد.

استاد ما با بهره‌گيري از سفرش به من به مقام والاي خود رسيده بود. او جهت دانش‌اندوزي و كسب علم وتحقيق عازم سفر مي‌شد. سفرهاي او جهت تحقيق و آموزش به منظور شركت در كنفرانس‌ها و انجمن‌ها و ايراد سخنراني‌ها، نشر و ترويج  علوم كشاورزي، حضور در مراكز علمي و استفاده از محضر عالمان و شركت در جلسات برنامه‌ريزي و فراهم آوردن امكانات تحقيقاتي بود.

دكتر اسماعيلي در كار خود فردي بود متين، كم توقع، نجيب، فعال  و عاشق تحقيق. كشاورزي علم گسترده اي است و براي آموختن آن ديدار از مزارع و آزمايشگاه‌هاي تحقيقاتي سراسر دنيا الزامي و سودمند است. وي اين موضوع را به درستي دريافته بود. آنقدردر گوشه و كنار اين خاك پهناور مظلوم  در شب‌هاي سرد و روزهاي گرم گذر كرد تا در اين دانش به مدارج  عالي علمي دست‌يافت. حتي در دوران كهولت سن از برخي جوان‌هاي امروزي فعالتر و بانشاط تر بود. شور و حال او در سفرها باعث هيجان و تلاش ديگر هم سفرانش مي‌شد  و حس همكاري را در روح دوستان خود تزريق مي‌كرد. با قلم و دفترچه جيبي خود از هر چيز به ظاهر ساده و معمولي مطلبي مي‌نوشت. نگاه كردن با ديدن فرق مي‌كند. در سفرها بسيار متواضع بود و همانند شاگرد در محضر استاد رفتار مي‌كرد. اين استاد فرزانه با انجام مسافرت‌هاي بي‌شمارش از وجب به وجب خاك اين كشور شد و اقليم هاي متفاوت و رستني‌هاي آن آگاهي داشت.

اولين سفر علمي اي‌شان به شهرهاي شمالي استان تهران، مازندران و خراسان در سمت مسئول اكيپ سفر به همراه جمعي از دانشجويان در تيرماه 1339 بوده‌ است. جالب اينكه آخرين سفر علمي ايشان نيز به همراه جمعي از دانشجويان گياهپزشكي به استان آذربايجان در مرداد ماه 1376 صورت گرفت. در بيشتر گردش‌هاي علمي به همراه اساتيد و دانشجويان عضو فعال سفر به شمار مي‌رفت. حضور او در جمع به سفر حال‌وهواي ديگري مي‌داد. از ساحل خزر تا ساحل خليج‌فارس ، از كوه‌هاي آذربايجان تا جلگه بلوچستان ، از مرزهاي شمال شرقي ايران تا خرمشهر و آبادان را پيمود. سالي از زندگي علمي ايشان بدون سفر نگذشت. در صد بدون اين سفرها نمي‌دانم دكتر اسماعيلي  چگونه مردي مي‌شد  ولي قطعاً مرتضي اسماعيلي ما نمي‌شد. بزرگ شدن به گذشت است. گذشت از عمر، گذشته از زندگي شخصي، گذشته از تفريحات ، گذشته از خيلي چيزها براي رسيدن به يك هدف متعالي و ارزشمند. در اين خاك تشنة محبت نظير دكتر اسماعيلي چند نفر داريم. وي به منظور شناخت آفات محصولات كشاورزي در گوشه‌هاي دوردست ايران رنج مسافرت‌هاي متعدد را متحمل شده‌ است. با بسياري از اساتيد و محققين بزرگ ايراني و غيرايراني در داخل و خارج كشور تبادلات و مذاكرات علمي داشته است.  در بيشتر سالن‌هاي كنفرانس ها در دانشگاه‌ها و مراكز علمي طنين صداي گرم استاد ما شنيده شده است. در برخي سفرها مانند سفر به آمريكا در ارديبهشت ماه 1346 براي كارآموزي در كلاس‌هاي استفاده از مواد راديويي ايزوتوپ در دفع آفات در فلوريدا نيمي از هزينه‌هاي سفر را خود پرداخته‌ است. اكثر مأموريت‌هاي علمي برون‌مرزي به فردي كوشا و بي ادعا و منضبط به نام مرتضي اسماعيلي پيشنهاد مي‌شد.

مجامع علمي كشاورزي كشورهاي آلمان ، اسپانيا، كانادا ، فرانسه ، روسيه ، استراليا ، نيجريه ، فلوريدا ، كانزاس ، اوهايو ، كاليفرنيا و واشنگتن در آمريكا و بعضي از كشورهاي ديگر افتخار حضور استاد ما را داشته اند. تواضع و فروتني اين استاد ارجمند زيبايي او را دوچندان كرده بود. دانش استاد او را از صخره‌هاي پرنشيب كوهستان‌ حقيقت بالا برد تا دشت سرسبز عشق را در پشت همان كوهستان برايش نمايان ساخت. دانشجوياني كه با او هم‌سفر بوده‌اند راه و رسم و سلوك سفر كردن را از ايشان آموخته‌اند. شادروان اسماعيلي تا اواخر عمر شريف خود در سن 66 سالگي با دانشجويان به سفرهاي چند روزه مي‌رفتند. كشاورزي ايران به دكتر اسماعيلي خيلي مديون است، خيلي؛ اگر اين را بفهمد. شادروان اسماعيلي در بهمن ماه 1376 به اتفاق همسر گرامي‌اش به زيارت خانه خدا مشرف شدند. در جوار خانه خدا، ديد علمي استاد طر ديگري شده بود. به يكي از همسفرانش گفته بود كه پرندگاني كه در اطراف خانه خدا مي‌چرخند حشرات موذي از جمله ملخ‌ها را شكار مي‌كنند كه تا زائرين خانه خدا درآسايش باشند. بعد از بازگشت از سرزمين خوبان عالم، چهرة استاد جلوة ديگري داشت. روح بزرگ خود را در آنجا صيقل داده بود. سال 1376 به پايان نرسيده بود كه در اثر تصادفي كه كوچك‌ترين نقشي در آن نداشت مظلومانه از بين ما رفت و شادمانه به سوي آفريدگار هستي پرواز كرد. در رفتن اين عزيز دوستان و نزديكان و شاگردانش از عمق جان متأثر شدند و سوختند. اما نامش بر صفحه زرين كشور ايران زمين جاودان خواهد ماند.

زمين در حال گردش است و دكتر اسماعيلي ‌هاي ديگر از راه خواهند رسيد با عطر و بويي ديگر. خدايا استاد اسماعيلي ما را هر كجا هست به سلامت بدار.

در زير به برخي از سفرهاي استاد اسماعيلي در طول زندگاني با بركتش اشاره مي‌شود:

1-     سفر به نواحي شمالي كشور به همراه گروهي از دانشجويان سال چهارم دفع آفات در آذرماه 1342

2-     سفر به بندرعباس، جهت بررسي آفاتي مركبات و پسته و خرما و سايه درختان ميوه در دي‌ماه 1344

3-   سفر به استانهاي مختلف ايران به اتفاق دكتر Macxvain  استاد دانشگاه يوتا امريكا جهت بررسي وضعيت حرات گرده افشان ايران در مردادماه 1345 ( به مدت يك ماه)

4-     سفر به اهواز 0 جهت ايراد چند سخنراني در ارديبهشت ماه 1347

5-   سفر به نواحي شمالي كشور همچنين به دشت قزوين به همراه جمعي از دانشجويان جهت مطالعه و جمع‌آوري آفات مركباتو چاي در ارديبهشت ماه 1349

6-     اعزام به دانشگاه ايالتي كانزاس آمريكا به منظور آموزش در رشته ترويج و آموزش كشاورزي در شهريور 1349 ( به مدت يكسال)

7-     شركت در كنگره بين‌المللي زنبورعسل و حشرات گرده افشان در مسكو در اوت 1971

8-     شركت در جمع سالانه انجمن زنبورداران ايالت اوهايو امريكا در مردادماه 1350

9-     شركت در سمينار حفظ نباتات در زاهدان در دي ماه 1350

10-  سفر به استراليا جهت ارائه مقاله در چهاردهمين كنگره بين‌المللي حشره‌شناسي در مرداد ماه 1351

11-  سفر به قزوين، همدان، كرمانشاه و سنندج جهت بررسي فون حشرات يونجه 1352

12-  مأموريت به دانشگاه بركلي در آمريكا به منظور بررسي مسائل مربوط به مبارزه با آفات نباتات زراعي و ارزيابي روش‌هاي جديد مبارزه در تيرماه 1353 ( به مدت يك ماه)

13-  شركت در سمپوزيوم بين‌المللي آفات حبوبات در نيجريه بر اساس دعوت‌نامه مؤسسه  بين‌المللي كشاورزي  مناطق گرمسيري در آبان‌ماه 1355

14-  بازديد از وسايل جديد مكانيزاسيون كشاورزي در قزوين و رشت در تير ماه 1356

15-  بازديد از عمليات كشاورزي در گرگان و رشت در شهريور ماه 1356

16-  بازديد از مزارع خوزستان و بررسي آفات آن منطقه دراسفندماه 1356

17-  سفر به جنگلهاي شمال كشور جهت بررسي و مشاهده اشجار خسارت ديده در شهريور 1357

18-  مسافرت به دزفول جهت جمع آوري آفات منطقه در آبان ماه 1358

19-  بازديد از مناطق جنگل كاري در اصفهان در مهرماه 1359

20-  سفر به رشت جهت بررسي و مشاهده مسائل مربوط به كرم ابريشم در آذرماه 1359

21-  مسافرت به يزد جهت بازديد و بررسي آفات استان يزد در دي ماه 1360

22-  شركت در سمينار كرم ابريشم در رشت در فروردين 1361

23-  مسافرت به آبادان، جهت بازسازي كشاورزي و مناطق جنگلي آبادان و خوزستان در مهرماه 1361

24-  سفر به تبريز به منظور شركت دراولين سمينار بررسي سيستم پيش آگاهي در شهريورماه 1362

25-  سفر به يزد جهت بررسي مشكلات جهاد سازندگي در اين استان در مهرماه 1362

26-  اعزام به آلمان جهت بازديد از موسسات تحقيقاتي و اجرايي دولتي و مسائل مربوط به مقاومت آفات به سموم و پيش آگاهي در امر مبارزه با آفات از طرف شركت پخش كودهاي شيميايي و توليد سم در تيرماه 1363

27-  مسافرت به دماوند و مناطق اطراف با جمعي ازدانشجويان جهت آموزش صحرايي در ارديبهشت 1364

28-  شركت در جلسه مشترك كميته پيش آگاهي به مدت 2 روز در اصفهان در آذرماه 1364

29-  سفر به نطنز براي بررسي طرح مبارزه يا گياه انگلي سس در باغهاي انار در خردادماه 1367

30-  شركت در هيجدهمين كنگره بين المللي حشره شناسان و ارائه چهارمقاله در اين كنگره در كانادا در تيرماه 1367

31-  سفر به اراك و نواحي اطراف جهت بررسي مسايل مربوط به طغيان كرم خراط  در آنجا در آذرماه 1367

32-  مسافرت به زاهدان جهت شركت در سمپوزيوم  بررسي توان طبيعي استان سيستان و بلوچستان در اسفند  1367

33-  سفر به اسپانيا جهت شركت در پنجمين كنگره ارتوپتريست ها در تيرماه 1368

34-  سفر به كاليفرنيا جهت گذراندن دوره تحقيقاتي مربوط به مديريت انبوهي آفات در دانشگاه ديويس در تيرماه 1368

35-  سفر به استان خوزستان جهت انجام امور پژوهشي  در مورد آفات در اسفند ماه 1369

36-  سفر به ساوه جهت بررسي  مسائل و مشكلات باغات انار از نظر آفات در تيرماه 1372

37-  شركت در كنگره بيو مترولوژي در كانادا در شهريور ماه 1372

38-  شركت در اولين گردهمايي ابريشم در رشت در فروردين 1374

39-  شركت در سمينار انجير در اصطهبانات در شهريور ماه 1374

40-  شركت در بيستمين كنگره بين‌المللي حشره‌شناسان در فلورانس ايتاليا در شهريور ماه 1375

41-  شركت در جلسه مشترك مجريان طرح‌هاي تحقيقاتي مربوط به عقيم سازي آفات از طريق اشعه گاما در اتريش به مدت 6 روز در شهريور 75

 مسافرت‌هاي علمي اين دانشمند توانا با دانشجويان و حضور او در محافل علمي بي‌شمار است. سخنراني‌هاي پرمحتواي استاد سرشار از نكته‌هاي عميق و درس‌هاي به‌يادماندني براي نسل جوان و دانش‌پژوه و به خصوص دانشجويان گياه پزشكي كشور بوده است.

آخرين كنفرانس خارجي در كشور ايتاليا و در جمع حشره‌شناسان دنيا بود كه با ارائه دو مقاله و آخرين كنفرانس داخلي در تبريز سومين سمينار پژوهشي زنبور عسل بود كه خود او نيز از زنبور عسل آموخته بود كه از روي گلها شهد جمع كند و هرگز شاخه اي را نشكند و عسل را در كام ديگران بريزد و سفري كه مقدمات آن را فراهم كرده بود ولي به سفري  ديگر شتافت. سفر به كشور مالزي جهت شركت در كميته هماهنگي تحقيقات مربوط به كاربرد اشعه گاما در كنترل آفات بود. اما او به سفر مكه رفت و پس از بازگشت به سوي معبودش شتافت.

خاموشي اين چراغ فروزان به حق خسارتي بزرگ براي جويندگان علم گياهپزشكي در اين مرزوبوم به شمار مي آيد.

از ويژگي هاي اين شخصيت  برجسته در ژرف انديشي اين بود كه به مدد حافظه قوي خود اشعار زيادي در حافظه پربارش داشت.يكي از سروده هاي مولانا اكنون وصف الحال شادروان مي باشد.

مرغ باغ ملكوتم نيم از عالم خاك  / چند روزي قفسي ساخته اند از بدنم

اي خوش آن روز كه پرواز كنم تا بر دوست / به هواي سر كويش پر و بالي بزنم

من به خود نامدم اينجا كه به خود باز روم / آنكه آورد مرا باز برد در وطنم

         خصوصيات اخلاقي دكتر اسماعيلي

هرگز نميرد آنكه دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جريده عالم دوام ما

سخن از بزرگي و عظمت يكي از سازندگان تاريخ علوم كشاورزي و معماران كاخ رشته گياهپزشكي كه از چهره‌هايي آن چنان درخشان و معروف است كه مي‌توان او را به واسطه دانايي و احاطه‌اش بر بيشتر ريشه‌هاي علوم كشاورزي به ويژه گياهپزشكي و علوم باغباني، ترويج، آمار در كشاورزي به‌منزله دائرةالمعارف زنده و گوياي عصري كه در آن زندگي مي‌كرد دانست. شخصيت كم‌نظيري كه تا دهه‌هاي آينده نام وي در تارك دانشگاه‌هاي ايران خواهد درخشيد ، هر چند آن گونه كه برخي به حق گفته‌اند استاد عالي‌قدر خود تبديل به يك فكر شده و از تاريخ و ياد و حافظه‌ها فراموش شدني نيست.

بزرگ‌مرد اخلاقي و دانش، سيماي پاك انسانيت، نماد برجسته دانش و فضيلت ، مظهر انصاف و نيك انديشي، آيينه ادراك وقت و نظم، دوستداران قانون و انضباط ، با آن قامت رسا و نگاه نافذ و مهربان  و دانش و تجربه بسيار و آراء صحيح و استوار ابهتي داشت. نامش هميشه پايدار و يادش هميشه به خير باد.

در شرح حال دكتر مرتضي اسماعيلي وقايعي كه از هنگام تولد تا دوران كهولت بر او گذشته و فراز و نشيب‌هايي كه در طول عمر پربار خود طي كرده است بسيار حيرت‌انگيز و آموزنده است. درباره آموزش‌هايي كه ديده آموزش‌هايي كه داده‌ و تحقيقاتي كه كرده‌ و نگارش‌هايي كه نموده و سال‌ها تلاش در ابعاد مختلف و ديگر رويدادهايي كه در زندگي افتخارآميز اين عالم بزرگ دنياي كشاورزي رويداده و رنج‌ها و تلاش‌ها و آثار علمي او را بيان نمود. اين‌ را نبايد به حساب بازي با الفاظ  پرطمطراق گذاشت بلكه بيان حقيقت است كه از عمق وجود برمي‌خيزد و ذره‌اي بزرگ‌نمايي در آن وجود ندارد. بلكه سيماي علمي دكتر اسماعيلي و خصايص اخلاقي او را مي‌توان در ارتباط با تربيت او يافت. ويژگي‌هاي ارزنده‌اي كه ذيلاً به اهم آن‌ها اشارت خواهد شد ، وجود دارد كه بايد به عنوان الگوي تربيتي و سرمشق عملي همه دانش‌پژوهان علوم كشاورزي قرار گيرد و الهام بخش جويندگان اين راه باشد.

* او دانشمندي است كه زيربناي  كارهايش را بايد آشنايي و زندگي كردن در محيط كشاورزي دانست كه در سن كم با كار كشاورزي آشنا مي شود و دراين پرتو است كه از سخت كوشي و تلاشي كه براي او مايه كافي رشد و بالندگي هستند برخوردار مي گردد.

*  با آنكه كشاورز زاده است و تحصيل كرده دانشگاه و طبعا عقل گرا اما نسبت به زندگي ديدي عارفانه دارد و داراي احساسي لطيف است و اين خود از ويژگيهاي روحي او مي باشد كه در ضمن برخورداري از نيروي انديشه و خرد داراي عواطفي رقيق و دلي آكنده از محبت است. بدين جهت است كه عشق به خداوند و عظمتها و پاكي در وجود او موج مي زند و روح پژوهش و عطش سيري ناپذيري هم كه به شناخت هستي و پژوهشهاي علمي دارد منبعث از اين ويژگي اخلاقي است.

*  از ويژگي هاي اخلاقي و اعتقادي ديگر دكتر اسماعيلي اين است كه او با آنكه در حل مشكلات همواره از نيروي هوش و فكر نيرومند خود مدد مي جويد اما همانند هر مسلمان راستين متوكل به خدا در همه حال مي باشد.

*  دور بودن از غرور ملي از ديگر ويژگيهاي اخلاقي دكتر اسماعيلي است.با آنكه پايگاه و معرفت علمي بالايي دارد، فرزانه اي است كه در اغلب رشته هاي كشاورزي بخصوص حشره شناسي كشاورزي صاحبنظر است ولي براي ديگران احترام و اكرام قائل است.

*  خضوع و فروتني در قبال عظمت باري تعالي و جهان طبيعت و قلمرو بي منتهاي علم از ويژگيهاي اخلاقي  دانشمندان واقعي چون اوست كه هر چه ميزان آگاهي ها و علمش افزون تر مي شود اين فروتني در او بيشتر مشاهده مي شود.چنانكه او اين چنين اعترافي دارد.

دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت / يك موي ندانست ولي موي شكافت

*  از نظر اسلام هدف تحصيل علم شناخت خداوندو تهذيب نفس و خدمت به خلق و مفيد بودن براي خودو جامعه بشري است. لذا او هرگز هدفش از دانش اندوزي رسيدن به جاي و جلال دنيايي و اندوختن زر و سيم نبوده است. او علم را براي شرافت علم و به منظور خدمت به خلق آموخت. در روحيات دكتر اسماعيلي ويژگيهاي خدمتگزاري به خلق و نوع دوستي را مشاهده مي كنيم، او گياهپزشكي است كه با كمال خوشرويي و مهرباني با كشاورزان برخورد مي كرد و با كمال حوصله و دلسوزي به صحبت ايشان گوش فرا مي داد وآنچه مي دانست در اختيار ايشان مي گذاشت و مزدي از آنها نمي گرفت.

*   استقامت و پشتكار مداوم و اغتنام فرصت از ويژگيهاي ديگر اخلاقي دكتر اسماعيلي است كه منبعت از تربيت اوست. حكيم فرزانه ما در سراسر عمر پربار خود دست از كوشش و كار و نوشتن و آموختن و خدمت به دانشجويان و دانش پژوهان و كشاورزان نكشيد و به دليل اشتغالات فراوان اجتماعي ودرگيريهاي اداري و مشاغلي چون استادي، نمايندگي و عضويت در شوراهاي مختلف ، چه بسيار شبها كه تا بامدادان به مطالعه و تحقيق مشغول بود و حتي در طي مسافرتها دست از مطالعه و نگارش و تحقيق برنمي داشت و در هر كاري كه اراده مي كرد سختكوش و پيگير بود.

*   آزادي و شهامت در بيان و تسليم نشدن در برابر ناحق از خصوصيات اخلاقي استاد گرانمايه ما بود.او هرگز به كسي ستم نكرد و همواره در برابر ناحق ايستاد.

يكي از مولفه هاي ممتاز دكتر اسماعيلي نوانديشي ايشان در رشته كشاورزي بود.هميشه خود را در برنامه هاي توسعه كشاورزي مدرن موظف مي داشت و ضمن اينكه مرام نوانديشي خود را در تدريس و تحقيق براي تربيت نسل آينده و جوان مدنظر داشت، در تمام شوراها و مجامع و فرصت هاي ديگر با شركت منظم و دلسوزانه هميشه سرآمد و الگويي از صداقت و دورانديشي در ارائه طريق و بحث و تبادل نظر بود.نوانديشي او را نبايد با نو ماندن اشتباه كرد چرا كه روح نوگرايي ايشان عبارت از پروراندن افكار نو بود. استاد انديشيدن را تعليم مي كرد و تحقيق در ايده ها و انديشه ها را ترويج مي نمود.

براي حسن ختام به خصوصيت ديگري از روحيات دكتر اسماعيلي كه ارتباط اساسي با ويژگيهاي مذكور دارد ، اشاره مي شود و آن ارادتي است مخلصانه و عميق كه حكيم فرزانه ما به دين و پيشوايان اسلام و مخصوصا به حضرت علي(ع) دارد. به همين دليل بزرگ مرد علم و فضيلت مرتضي ناميده مي شد. آشنايي دكتر اسماعيلي به ادبيات فارسي و زبانهاي انگليسي، فرانسه و روسي به او قدرت بيان و نگارش زيبا و محكم عطا كرده بود.او به شعر و ادب پارسي به خصوص اشعار حافظ و مولانا علاقه اي وافرداشت و در هر فرصت و محفل چند بيتي از اشعار اين بزرگان را بر زبان مي راند.زندگي سرشار از تتلاش و تكاپوي علمي، صفا، حسن سلوك، سادگي وگشاده رويي او نمونه شاخص و نماد روشن يك عالم بود.سخت كوشي، پيگيري و پركاري اش در كار مطالعه و تحقيق و نگارش عبرت آموز است. اين استاد فرزانه در طول حيات با بركت خويش آثار، شاگردان و كتب و نوشتارهاي ارزشمندي در زمينه علوم كشاورزي و بخصوص گياهپزشكي از خود برجاي گذاشت. سالها بايد بگذرد تا مرداني چنين فرهيخته و استاداني چنين مفيد و شايسته تقديم جامعه انساني بشود.

او قافله سالار شرف بودو فضيلت

                            آن قافله سالار فضيلت ز جهان رفت

او پرتو دان بُد و سرچشمه تقوي

                            با رفتن او دانش و تقوي ز ميان رفت

او پاكدل و پاك تن و پاك روان زاد

                            او پاك دل و پاك تن و پاك روان رفت

• متن سخنراني جناب حاج آقا ابوترابي نماينده محترم ولي فقيه دردانشگاه تهران در مراسم بزرگداشت شادروان دكتر مرتضي اسماعيلي در مسجد دانشگاه تهران:

بسم الله الرحمن الرحيم

اينجانب افتخار آن را داشتم كه در طول سفر پرارزش زيارت خانه خدا، روزها و شبهايي را در خدمت اين برادر بزرگوار سپري كنم. از نزديك افتخار آشنايي با او را داشتم، او مردي بود كه ايمان و علم به جانش فروغي تازه بخشيده بود. براستي آنگاه كه علم با ايمان گره مي خورد، انساني مي سازد كه مي تواند به عنوان يك انسان فرهيخته براي جامعه خود الگويي سازنده باشد. آنان كه به تحليل مسائل اجتماعي مي پردازند، نقش نخبگان و نيروهاي شايسته جامعه را در تغييرات و تحولات بنيادين جامعه انساني مدنظر قرار داده اند.كساني كه مي توانند با برخورداري از نظم واراده اي استوار به تربيت خويشتن همت گمارند و در سايه فروغ جان خويش به عنوان يك الگوي سازنده  فراراه  جامعه قرار گيرند و بدون ترديد اساتيد شايسته و عالم دانشگاه هستند.آنهايي كه جان خود را به علم، به دانش و بينش معطر ساخته اند  از بهترين نيروها و عناصري هستند كه در ساخت و شكل گيري جامعه نقش موثري ايفا مي كنند. اگر ما بپذيريم كه دانشگاه مهد تربيت انسانهايي است كه در ساخت جامعه بالاترين نقش را دارند بايد قبول كنيم كه اساتيد دانشگاه مي توانند به تربيت اين انسانها قيام كنند و اينجا با مسئوليت سنگيني كه يك استاد بر دوش مي كشد آشنا مي گرديم.

امروز آموزش عالي كشور مفتخر است كه آراسته به چهره هاي صادق اساتيد وارسته اي نظير دكتر اسماعيلي مي باشد كه مي توانند در راه ساخت جامعه بزرگ ايران اسلامي اين رسالت بزرگ را با عنايت الهي بردوش كشند.  دكتر اسماعيلي خانه خدا را از نزديك زيارت كردو به اين دعاها افتخار نمود. دربرابر عظمت خانه و خداي خانه پيشاني بر خاك ساييد. كوهي از علم ودانش بود ولي تواضع و فروتني او اجازه نداد كسي راه به نديشه او بياورد. اينجا علم براي او بار نيست، بلكه بالي است كه او را به قله هاي بلند معرفت سير مي دهد، به ملكوت مي برد، همه مي دانند و بدون ترديد فرزندان دانشمند دكتر اسماعيلي اين حقيقت را از نزديك لمس كرده اند كه پدر با همه بزرگي و با همه عزت و ايمان آنچه از خانه خدا برگشت با آنچه كه رفت كاملا متفاوت بود.او بر بال علمي نشست كه او را به سوي خدا و معنويت سير داد. اگر مركب علمي باشد سرعت،سرعت نور است. چون علم ازديدگاه قرآن نور است. آنان كه بر مركب علم مي نشينند در كوتاهترين زمان ممكن  مقصد را در آغوش مي گيرند. علم آنگاه كه از سوي حق و ذات مقدس احديت در قلب تجلي كند مي تواند نام ارزشمند علم را داشته باشد.

اوج گرفتن اين بار ميقات بود و قله بلند او كنار خانه خدا، خدا شاهد است دكتر اسماعيلي هر چند جامعه دانشگاهي را عزادار نمود، خانواده و دوستاني را در سوگ نشاند اما رو به سوي عظمت الهي برد. فراموش نمي كنم زماني كه درخانه خدا در خدمتش بودم ضمن توصيف اين فضاي معنوي و نوراني، براساس تخصصي كه داشت چنين گفت: اين كبوتران در بالاي خانه خدا در طول روز كه زمان حركت ملخ هاست پرواز مي كنند و ملخ ها را صيد مي كنند تا خانه خدا و زائران خانه خدا از آسيب اين حشرات مصون باشند. چه سير معنوي و چه سير ملكوتي است دركنار خانه دوست؟

با احساس مسوليتي مضاعف در پيشگاه خالق و خلق به تربيت نيروهاي سازنده جامعه بپردازد. اين مسوليت را كه به عنوان يك دانشمند در زمينه هاي مختلف علوم بر دوش داري به نيكويي انجام بده، با صفا و صميميت، با اخلاص و نيت پاك، با اخلاقي كه شايسته يك عالم و دانشمند است.

« تا شوي راكب، تو بر مركب علم» در اين حالت است كه قلب به نور دانش و معرفت منور مي گردد، از مرگ بيزار نيست بلكه در انتظار مرگ است و مرگ رادريچه اي به سوي بي نهايت خدا مي بيند. رحمت خداوند بر اين دانشمند.

• سعدي به روزگاران مهري نشسته بر دل

با سلام و تشكر از اينكه مي خواهيد يادي از دوست عزيزمان بنماييد، بدينوسيله گوشه اي از خاطرات خود را تقديم مي كنم. شايد آخرين خاطره از اسماعيلي عزيز در همين چند لحظه پيش بود. درست قبل ازاينكه در باز شود و نامه شما بدستم برسد.

آري واقعا همان لحظه بود كه من به ياد نوشته اي افتاده بودم كه  توسط استادان محترم در يك نشريه تحقيقاتي و به ياد آن استاد فقيد نگارش يافته است. در پايان آن نوشته شعري از سدي ذكر شده:

سعدي به روزگاران مهري نشسته بر دل           بيرون نمي توان كرد الا به روزگاران

هميشه به اين فكرم كه نمي شود يك بار ديگر در اطاق كار من باز شود و  اسماعيلي عزيز مثل هميشه وارد شود. شعر سعدي من را به روزگاران گذشته مي كشاند. موقعي كه شايد در كودكي  هنوز راه رفتن را نمي دانستم و او را مي شناختم و مي ديدم. مرتضي چقدر با محبت و دوست داشتني بود. وقتي در سن 19 سالگي براي اولين بار به دانشكده كشاورزي و به كرج آمدم مستقيم سراغ او را گرفتم كه دانشجوي سال دوم بود. ما سالهاي جواني و نوجواني را با هم گذرانديم. در سالهاي بعد از 1332 كه زندگي براي بعضي مشكلاتي بوجود آورد خاطرات مشتركي داشتيم كه بعضي وقت ها يادآوري مي گرديد و درباره آن روزها صحبت مي شد. داستان مربوط به يك شخصيت مردمي و مذهبي در شهرستان دماوند بود كه از بد حادثه و در آن زمان به پشت كوهها و فرسنگها دورتر تبعيد شده بود و ما هردو چقدر آن انسان شرافتمند را دوست مي داشتيم. بارها در آن سنين نوجواني اسبي و غذايي تهيه مي كرديم و راهي آن محل مي شديم. ديدار آن شخص و سخنان آموزنده او كه همواره به همراه شعر سعدي و حافظ بيان مي شد هميشه مشوق ما در ادامه تحصيل و كوشش در راه خدمت به مردم و وطن بود.

خاطرات من درباره دكتر اسماعيلي  واقعا خاطرات يك روزگار است و چقدر خوب بيان شده كه آن همه انس و مهر به اين زودي ها از قلب و روح من بيرون نخواهد رفت و روزگاري  انتظار او را خواهم داشت.انتظار گوشه اي از آن همه محبت كه بي دريغ به هر انساني كه با او مواجه مي گشت مي نمود. انتظار آن روح بلند كه در مقابل مشكلات نويد يك زندگي بهتر را مي داد.

دكتر احمد خليقي – استاد دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران

• حقير چند روز قبل از سفر با ايشان آشنا شدم

در خصوص مرحوم دكتر اسماعيلي حدود بيست روز سفر پرخير و بركت عمره در رمضان 1376را بركتي براي خود مي دانم.حقير چند روز قبل از سفر با ايشان آشنا شدم ولي بروز يك اتفاق اين ارتباط را تقويت كرد. از آنجا كه در اين سفر ابتدا به مكه مكرمه مشرف شديم، هر شب ساعت 9 جلسه اي در محل بعثه مقام معظم رهبري تشكيل مي شد و كاروان دانشگاه تهران از فيوضات معنوي حضرت حجت الاسلام ابوترابي كه به حق دانشمندي عارف و وارسته هستند، بهره مند مي شدند. معمولا جلسات با ذكر مصيبت اهل بيت صفا پيدا مي كرد و طبيعي است هر كس گوشه و كنجي را با خلوت خود مي ساخت. حقير نيز چند شبي را در كنار ستونهاي محل برگزاري مراسم به استفاده از مجلس گذراندم ولي در پايان متوجه مي شدم كه اقاي دكتر اسماعيلي در طرف ديگر ستون نشسته اند. اين موضوع با تعويض محل و ستون نيز تكرار و باعث مزاح شده بود. تا اينكه شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان در مراسم احياء بعثه با تاخير شركت كردم طوري كه چراغها خاموش و مداح مشغول ذكر دعا بود. به زحمت محلي را براي نشستن پيدا كردم ودر تاريكي مطلق با لگد كردن چند دست و پا در گوشه اي نشستم. در جريان دعا فردي كه در كنارم نشسته بود مرتب زمزمه و زاي مي كرد به نحوي كه مرا نيز تحت تاثير قرار مي داد. با اتمام مراسم و روشن شدن چراغها از روي كنجكاوي روي چرخاندم تا آن عزيز باصفا را زيارت كنم و التماس دعا بگويم كه چشمم بر ديدگان پراشك و صورت خيس از گريه دكتر اسماعيلي افتاد. چند ثانيه اي سكوت كرديم و من روبرگرداندم كه دستان دكتر شانه ام را نوازش دادو سپس خنده اي كه هر دو نفر را بي اختيار درگرفت به نحوي كه باعث  توجه اطرافيان شد.

اين پيش آمد باعث شد تا در چند احرام، بازديد از عرفات و نيز عمره اي كه  مجددا از مدينه ( مسجد شجره) به جا آورديم در كنار هم باشيم.  در آ خرين روز هنگام انتقال بارها به ماشين مخصوص محل بار جوان ترها دراين ثواب تلاش مي كردند ولي حضور دكتر در اين جمع عليرغم ممانعت حقير و همسر ايشان چه در مدينه و چه در فرودگاه جده بي نتيجه بودو شرمندگي ناشي از چهره برافروخته و عرق كرده دكتر در جابجايي چمدان ها و وسايل ديگران خاطره اي نيست كه از ياد همسفران ايشان برود. روحش شاد و يادش گرامي

دكتر اصغر محمدي فاضل – گروه محيط زيست وشيلات دانشكده منابع طبيعي

• عدد چهل يا چهلم

اينجانب در سال 1338 به دانشكده آمدم و در قسمت اداره اموال و ذيحسابي سازمان برنامه در دبيرخانه دانشكده مشغول شدم. استاد محترم و سرور عزيزم مرحوم آقاي دكتر اسماعيلي را با دوسه نفر آقايان مرحوم دكتر مراد اسحقي و مهندس ابراهيمي كه اهل كرمان بوده و آشنايي باا يشان داشتم، شناختم تا اينكه در سال 1340 بنده به گروه گياهپزشكي منتقل شدم و اشنايي ما بيشتر شد وايشان براي ادامه تحصيل به امريكا عزيمت نمودند و پس از مراجعت مسئول اجراي طرحي در مورد كرم سيب در باغ سيبي در جاده چالوس شدند.اينجانب چندين بار براي سمپاشي و نمونه برداري با ايشان رفتم و بيشتر ايشان را شناختم. در سال 1345 به اتفاق ايشان و پروفسور مك سوين استاد حشره شناسي درامريكا به مدت 15 روز در مرداد سال 1345 به نواحي استان هاي گيلان، آذربايجان شرقي و غربي و كردستان جهت جمع آوري حشرات گرده افشان عزيمت نموديم.بنده با توجه به شناختهاي قبلي، مرحوم آقاي دكتر اسماعيلي را دراين مسافرت يك فرد استثنايي ديدم بدليل اينكه ايشان هر جا مي رسيدند و با هر فردي صحبت يا تماس مي گرفتند من احساس مي كردم كه ايشان حتما قبلا اينجا آمده و آن فرد را مي شناخته، از زندگي و خانواده و كار ايشان سوال مي كرد؛ من تا حدي مترجم هم بودم در تعجب مي ماندم. مي توانم بگويم ايشان  وقتي يك محلي مي رسيد با يك نگاه موقعيت محل را از نظر آب و هوا و رفتار و برخورد مردم مي شناختند. مي توام عرض كنم ايشان يك استاد جامعه شناس حتي اقليم شناس بودند. با هر كس يكبار صحبت مي كردند او را شيفته خود مي كردند.

در همين مسافرت اولين بار با ايشان به زادگاه بنده ( زنوز) كه ايشان خيلي علاقمند بودند ببينند رفتيم. برخورد ايشان با خانواده  و فاميلهاي بنده و اهالي بسيار صميمي بود. براي كسب علم و دانش وتحقيق شب و روز و تعطيلي برايش مفهومي نداشت.علاقه زيادي به كارهاي كشاورزي و زنبورداري و كارهاي اجتماعي مملكت داشت كه من شخصا نمي توانم وصف كنم.

در سال 1372 طبق دعوت سازمان عمران و فضاي سبز جزيره كيش مسافرتي به مدت سه روز به جزيره كيش با ايشان نموديم كه پس از بررسي محيط بمنظور مطالعه  موريانه ها، بخصوص نرم تنان و حشرات آبزي، ايشان پيشنهاد كردند كه سازمان عمران و فضاي سبز ايستگاهي براي بررسي و تحقيق و جمع آوري با كمك دانشكده تشكيل دهد و ازدانشجويان گروه نيز كمك گرفته شود. حتي پايان نامه هايي به دانشجويان داده شود كه بيايند اينجا براي بررسي و جمع آوري نمونه و از نظر محيط زيست ودرختكاري و نگهداري درختان دستوراتي دادند.

عصر روز 21 بهمن ماه 1357 به اتفاق ايشان از گروه گياهپزشكي بيرون مي آمديم، ديديم لشكر همدان را كه براي كمك به ارتش و سركوب مردم بي دفاع عازم تهران بودند. مردم جلو آنها را گرفته و به دانشكده آورده بودند. ايشان گفتند با اين وضع امشب ممكن است دانشكده به خاك و خون كشيده شود.به اتفاق با ايشان رفتيم به دفتر دانشكده و در آنجا كميته هاي تشكيل شده بود. ايشان پيشنهاد كردند كه به اطلاع پيش نماز كرج حاج آقا زابلي برسانيد كه اين نيرو از داخل دانشكده متفرق بشوندو  درعين حال تعدادي اسلحه به ساكنين دانشكده كه ما مي شناسيم داده شود تا در پشت بامها و آزمايشگاهها كشيك بدهند و به همين ترتيب هم عمل شد.

از ديگر خاطرات ايشان زلزله شمال بوده كه ايشان اكيپي تشكيل دادند با وسايل براي كمك و پاكسازي محيط به محل اعزام نمودند.

در تشكيل صندوق دوستان ، كلينيك گياهپزشكي ،  بنياد مهدوي ، هيئت مديره زنبورداران ، هيئت مديره باغ داران كرج  خدمات با ارزشي نمودند و آخرين مسافرتي كه با ايشان داشتم از تاريخ 24/10/76 لغايت 13/11/76 تشرف به مكه معظمه و مدينه منوره بود. در اين مسافرات ملكوتي خاطرات زيادي از ايشان دارم. چون اكنون متوجه مي شوم كه ايشان با آن عشق و خضوع كه داشتند صاحب خانه را درك كرده بودند و من بي خبر بودم. يادم است بين صفا و مروه من به ايشان عرض كردم آقاي دكتر اسماعيلي كمي تندتر برويم، فرمودند: شهيدي آرام آرام عجله نكن، وقت زياد است. البته ما بعد ازده رز در مكه به مدينه منوره آمديم ، چون ماه رمضان هم تمام شده بود از طرف هم‌سفران پيشنهاد شد يك بار ديگر برگرديم مكه را طواف نماييم. در واقع هم در ماه رمضان مشرف شديم هم در ماه شوال. يادم است وقتي كه از مدينه دوباره برگشته بوديم به طرف مكه معظمه مي‌رفتيم، آقاي دكتر اسماعيلي در ماشين فرمودند: شهيدي دعايمان مستجاب شده؛ موقع خداحافظي از مكه گفتيم خدايا دوباره قسمت كن. خداوند متعال زودتر دوباره قسمت كرد كه كعبه را زيارت كنيم. به خاطر همين بود كه در صفا و مروه گفتم عجله نكنيد.

حدود آخرين روزها كه مدت 7 و 8 روز از اقامت ما در مكه مي گذشت و قرار بود فردا پس فردا به مدينه منوره مشرف شويم آخرين روز اقامت در مكه حدود ساعت 10 صبح بود.آمدم سالن هتل ديدم ايشان نشسته اند.گفتم: آقاي دكتر منتظر هستيد؟ فرمودند: بله، قرار بود تعدادي بُرديماني ( كفن) خريداري كنيم، نشستم تا بياورند. دراين حال ديدم فوري يك نفر سه عدد برد آورد. از ايشان سوال كردم سه عدد؟ فرمودند: بله، يكي براي خودم و يكي براي پروانه و يكي هم براي مادرش وبه آن فرد گفتند: سه عدد هم براي آقاي شهيدي بياوريد. يكي براي خودش و يكي هم براي خانمش و يكي هم براي مادرش. دراين بين خانم دكتر آزمايش فرد آمدند ،گفتند: چه خريدي؟ ايشان فرمودند: پيراهن آخرت؛ يكي براي خودم ، يكي براي شماو يكي هم براي مادر. ايشان كمي مكث كردند و آقاي دكتر اسماعيلي فرمودند: سوغاتي بالاتر از  اين، مي پوشيد و طواف مي كنيد.

عرض كنم كه ايشان آنچنان كه من مي ديدم با خداي خود راز و نياز مي كرد كه گويي مي دانست چهل روز ديگر آن پيراهن آخرت را خواهد پوشيد و به سوي معبود خواهد رفت.

يك دفعه كه با ايشان به خانه خدا مي رفتيم، فرمودند: شهيدي تماشا كن اطراف صحن پر از ملخ است ولي خود حرم و اطراف آن را در بالا نگاه كن.پرندگان ملخ خوار و كبوترها را كه هم سايه انداخته اند به حرم خدا و هم ملخ ها را مي خورند و از آنجا دور مي كنند. اينها هم دلايلي دارد. از كنار درياي احمر هم يك ستاره دريايي براي موزه جانورشناسي به يادگار آوردند.

فقط عرض مي كنم ايشان با احرام آمدند و با وضو و اداري نماز ظهر و عصر در دفتر كار خود در روز 12/12/76 اين دنياي فاني را وداع نمودند. روحش شاد و يادش گرامي باد.

حسين شهيدي زنوز – كارمند بازنشسته دانشگاه تهران