درياچه تار، سوگلي دماوند

دماوند نام بلندترين قله سلسه جبال البرز ونيز نام شهري است كه در دامنه جنوبي اين قله واقع شده است دم «Dam» يا دنب، همان دم زبان  پهلوي از مصدر «دفتن» (Daftan) به معني تف و گرما يا بخار و گاز است و آوند به معني ظرف است. «وند» نيز پسوند نسبت است و در زبان فارسي باستان فراوان به كار رفته است. به اين ترتيب مي توان گفت اين نام به معني ظرفي است كه داراي تف و گرما يا بخار و گاز باشد و به همين علت آن را به قله بلند البرز كه زماني آتشفشاني بوده، اطلاق كرده اند.

يكي از عجايب خلقت در اطراف دماوند و در ارتفاع بالاي سه هزار و دويست وسي متر از سطح دريا، «درياچه تار» است.موقعيت جغرافيايي منطقه اي كه درياچه تار در آن واقع است به گونه اي است كه گردا گرد آن را با فواصل متفاوت كوه هايي در برگرفته كه از سطح درياچه بين 50 تا 500 متر ارتفاع دارد. وجود اين ارتفاعات در كنار يكديگر بدون آنكه دره اي آن را شكافته باشد، موجب پيدايش گودالي شده كه درياچه تار در آن تشكيل شده و جا خوش كرده است. درياچه تار در جهت شمال غرب به جنوب شرق امتداد يافته  و عرض جغرافيايي آن 35 درجه و 43 درجه و 43 دقيقه و 303 ثانيه و طول جغرافيايي آن 52 درجه و 51 ثانيه است. 

براي دستيابي به درياچه  تار راه هاي متفاوتي وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتند از:

1- راه جاده مشاين رو خاكي شهر دماوند به چناب عرب ها و منطقه «اشنه در» تا نزديكي معدن زير درياچه و درياچه.

2- جاده ماشين رو خاكي از طريق جاده فيروزكوه به دليچاي و وارد شدن به جاده آبادي هاي «يهرلپشت» (Lipasht Yahar) ، «مومج»، «دهنار» و ابتداي آبادي «هوير» و سپس درياچه هوير و تار.

3-  جاده ماشين روخاكي آبادي سربندان در جاده فيروزكوه به درياچه تار.

در بهترين زمان ممكن براي بازديد از اين دو درياچه در اوايل خرداد توسط  وسيله نقليه از شهر دماوند به پل دليچاي و سپس از طريق جاده «يمر» به آبادي بزرگ هوير وارد مي شويم سراسر اين مسير در كنار رودخانه دليچاي قرار دارد. رودخانه خروشان و گل آلود به صورت مارپيچ طول دره را مي پيمايد و آب دماي خط الراس بزرگ قره داغ را به رودخانه جبله رود سرازير مي كند. از طريق امتداد رودخانه كمي بالاتر از جاده خاكي مسير را به سوي غرب ادامه مي دهيم. با عبور از رودخانه «سوزچال» به تدريج به سوي لبه سفيد رنگ – برف دار درياچه تار ارتفاع مي گيريم. راه با شيب ملايمي بالا مي رود به يكباره منظره درياچه كوچك هوير در زير قله سوزچال پديدار مي شود از مسير به سمت راست خارج شده از سراشيبي سنگلاخي پايين مي رويم و بر كرانه جنوبي درياچه مواج مي ايستيم. يك كفي مسطح و در پشت آن درياچه تار قرار دارد، مدت هاي مديدي را به تماشاي درياچه مي نشينيم در ميان سكوت كوهستان سكوت درياچه معنايي دارد. آب سرد درياچه از كرانه هاغي شمالي تا جنوبي آن يكدست نيلگون است. در فصل مناسب حدود تير و مرداد درياچه براي شنا نيز مساعد است. اخيرا طبق رسم پاكسازي هر ساله كوهستان ها، مراسمي جهت پاكسازي كوه هاي مشرف به درياچه انجام شد.

دراين مراسم كه توسط  هايت كوهنوردي شهرستان دماوند و علاقه مندان به محيط زيست انجام شده تمام اطراف درياچه تار و هوير از وجود زباله پاكسازي شد، از شواهد امر چنين بر مي آيد كه شركت خصوصي، آب درياچه را از محيط زيست و كوه هاي مشرف به درياچه را از منابع طبيعي به مبلغ 10 ميليارد تومان اجاره كرده و با قرار داد 5 ساله تصوير يك منطقه اي به يادگار در كنار تهران وعده داده ، شركت سرمايه گذار مدعي است كه با بودن ظرفيت هاي اكولوژيك اين منطقه را مي تواند ظرف ده سال به يكي از مراكز جذب توريست تبديل كند. به طور حتم اين احيا بايد به گونه اي باشد تا اكوسيستم درياچه و پوشش گياهي آن آسيب نبيند و همزمان با رونق درياچه پوشش گياهي آننيز احيا شود يكي از طرح هايي كه قبلا به صورت كوتاه اجرا شد و نتيجه مثبتي داد ايجاد سرويس هاي مناسب بود كه طرح هاي سپتيك آن به خارج از منطقه ختم مي شد. اميد است اين بار نيز اگر چنين طرحي در حال برنامه ريزي است با در دست داشتن الگوي صحيح مصرف آب فاضلاب آن از منطقه خارج شود و يا حداقل آبريز آن در داخل كاسه درياچه نباشد و به دره هاي اطراف هدايت شده و كنترل شود. فراموش نكنيم كه منابع طبيعي مختص محيط زيست است و هر گونه دخالت انسان سيستم نظم اكولوژيك آن را بر هم خواهد زد.

نرگس روحاني سراجي - كارشناس دانشگاه تهران

منبع: روزنامه همشهري شماره 3184 – 11 مهر 1383

درياچه هاي كوهستاني تار و هوير و چگونگي تشكيل آن ها

مصطفي شهرابي ^*

1.مقدمه

درياچه هاي كوهستاني «تار» و «هوير» كه در اثر زمين لغزي  «زرين كوه»، واقع در تاقديس «آينه ورزان» (عين ورزان) به وجوده آمده اند، در حدود 75 كيلومتري خاور تهران و نزديك به 30 كيلومتري خاور تا شمال خاوري شهرستان دماوند بين كوه هاي «سياه چال – شاه نشين»(در شمال) و زرين كوه (در جنوب) جاي دارند.

به بيان ديگر درياچه هاي تار و هوير روي محور چين دار ميان دو رشته كوه قره داغ ( كوه دوبرار ) در شمال ، و كوه زرين در جنوب واقع شده است. اين درياچه ها در مدخل كوه و در ارتفاع 3230 متري قرار دارند و سطح آب آنها در فصل هاي گوناگون سال متغيير است.اين منطقه داراي آب و هوايي كوهستاني است و براي تفريحات آبي از جمله شنا و قايقراني و ماهيگيري مناسب است.

راه ارتباطي آن ها از طريق جاده ي اصلي تهران – فيروزكوه است. در حدود 15 كيلومتري راه دماوند به فيروزكوه، جاده اي ماشين رو به سوي اين درياچه ها وجود دارد كه حدود 30 كيلومتر است. البته از طريق جاده ي شوسه سربندان – دهنار – هوير نيز مي توان به اين درياچه ها دست يافت.

بيشينه ي فرازاي اين درياچه ها از سطح دريا حدود 2900 متر است كه از شهرستان دماوند حدود 900 متر بلندتر است. درازاي درياچه ي تار حدود 1/3 كيلومتر و ميانگين پهناي آن 400 متر و درازاي درياچه ي هوير 900 متر و ميانگين پهناي آن 150 متر است. مختصات جغرافيايي محدوده ي فراگير اين درياچه ها به شرح زير است:

طول خاوري:  54 درجه و 4 دقيقه و 1 ثانيه – 52 درجه و 3 دقيقه و 5 ثانيه

عرض شمالي:  35 درجه و 4 دقيقه و 4 ثانيه – 35 درجه و 43 دقيقه و 1 ثانيه

اين دو درياچه در اثر زمين لغزي زرين كوه واقع در يال جنوبي تاقديس آينه ورزان به وجود آمده است.در اين كوه، رانش حجمي بيش از 3 ميليون متر مكعب از سنگ و خاك به داخل فرورفتگي اي كه قبلاً گريزكاه آبراهه هاي اين منطقه بوده، فرو ريخته و ارتفاعي بيش از 50 متر در خاور اين دو درياچه به وجود آمده كه سبب مسدود شدن گريزگاه هاي آبي آن ها شده است و به اين ترتيب، دو درياچه ي زيباي كوهستاني با آبي گوارا و تفرج گاهي كم نظير را به وجود آورده است.

دو درياچه روي هم نزديك به 0/7 كيلومترمربع وسعت دارند. سرشاخه آب‎هايي كه به اين درياچه‎ها مي‎ريزند، چشمه‎ساران كوه‎هاي قره‎داغ، سياه‎چال و شاه‎نشين در شمال و آبراهه‌هاي فصلي از جنوب است كه قسمتي ازآب آنها وارد درياچه‎ها مي‎شود و قسمتي ديگر، آب رود‎هاي تار و هوير را تأمين مي‎كنند.

تيپ شيميايي آب درياچه تار، بر اساس مطالعات از نوع كلسيم، منيزيم، كربنات است.

2.ويژگي هاي زمين لغزي زرين كوه

زمين لغزي زرين كوه (شمال عين ورزان) در يال جنوبي تاقديس آينه ورزان سبب به وجود آمدن دو درياچه ي كوهستاني تار و هوير شده كه در فاصله ي 500 تا 600 متري از يكديگر قرار دارند. توده ي فروريخته از جنس شيل هاي  توفي، توف سبز و ماسه سنگ هاي توفي سبز رنگ هستند كه مجموعاً بخشي از سازند كرج محسوب مي شوند. اين توده در اثر عملكرد گسل اصلي و فعال «مشا – فشم» به وجود آمده است.

در گزارش «زمين شناسي و سنگ شناسي دماوند و اطراف آن» نوشته ي آلن باخ و اشتايگر¹ (1972) ^** به وجود اين دو درياچه و علت تشكيل آن ها به اختصار اشاره اي شده است؛ ولي از اين كه چرا در سنگ هاي سخت شده اي كه زمينه هاي لغزشي و ريزشي (مانند شيب توپوگرافي، نهشته هاي سخت شده، وجود لايه هاي نفوذناپذير زير توده هاي نرم تا نيمه سخت و غيره) ندارند. لغزش انجام شده، بحثي به ميان نيامده است.

وقتي در درياچه ها و كوه هاي پيرامون آن ها را از ديدگاه هاي ريخت شناسي و مرفوتكتونيكي بررسي كنيم، در مي يابيم كه توده يا توده هاي فروريخته در راستاي گسل اصلي مشا (مشا – فشم) و در جايي قرار دارند كه اين گسل سبب ايجاد فرونشست باريكي در اين منطقه شده است.

روي نقشه ي زمين شناسي با مقياس 1:100000 برگه ي دماوند كه توسط آلبناج و اشتايگر تهيه شده، يك واحد ليتولوژي از نهشته هاي زمان كواترنر به نام سنگريز نمايش داده شده است كه در گستره اي نزديك به سه كيلومتر مربع ديده مي شود و همراه آن، نهشته هاي واريزه اي ² كه ازمصالح با دانه بندي متفاوتي هستند و سبب آژندي (سيماني) شدن توده ي فروريخته شده اند نيز ديده مي شوند. ازنوع سنگ هاي انباشته شده در اين توده چنين برمي آيد كه خردشده هايي كه از دو سوي دره (بيش تر به سمت جنوب) فروريخته اند، تقريباً همگي سنگ هاي گوشه دار و به ظاهر تازه خرد شده هستند.

اين سنگ ها دردامنه ي خاوري درياچه هاي هوير و تار، سدي طبيعي جلوي آبراهه هاي تغذيه كننده ي اين درياچه ها به وجود آمده اند تا آن ها شكل گيرند.درياچه ي تار به شكل تقريبي، يك چهارضلعي نامنظم است كه گوشه ي شمالي آن در داخل آهك هاي سازندهاي ميلا و مبارك قرار گرفته است؛ جايي كه محل ورود آبراهه ي اصلي تغذيه كننده ي آن است.ضلع جنوبي اين چهارگوش نامنظم تقريباً روي خط گسل رورانده مشا – فشم قرار دارد كه زير واريزه هاي كوه رانش پنهان است.

درياچه ي هوير به شكل مخروط تا ناودان مانند است كه دو سوي خاوري و باختري آن در آهك هاي سازند مبارك (كربينفر) و جنوب آن همانند درياچه ي تار در سنگريزه ها و واريزه هاي حاصل از كوه رانش زرين كوه واقع شده است.

يكي از ويژگي هاي مهم گسل مشا – فشم (عامل اصلي به وجود آورنده ي توده فروريخته و تشكيل درياچه هاي تار و هوير) ، جنس سنگ هاي دو سوي آن است كه سبب شده، اين گسل گاه به صورت روراندگي با شيب كم و زماني گسلي با  شيب نزديك  به قائم (70 تا 80 درجه به سمت شمال) ظاهر شود.

از جمله جاهايي كه اين تفاوت ليتولوژي بسيار چشمگير است، محل تشكيل اين درچه ها و يا به عبارت ديگر، در شمال تاقديس آينه ورزان است. سازندهاي شمال خط گسل (شمال درياچه ها) در ابتدا از جنس سنگ هاي آهكي و آهك هاي دولوميتي (سازندهاي ميلا، مبارك و اليكا) است كه به دليل سخت فرسا بودن نسبي آن ها، ريخت هاي ديواره اي ، بلند و «صخره اي - پرتگاهي» با دره هاي نسبتاً ژرف تشكيل داده است. بام هاي اين ريخت ها گاهي نسبتاً هموار و زماني ناهموار و پرتگاهي هستند. پس از آن (به طرف شمال) در گستره ي وسيعي، سازند شمشك با مرفولوژي ويژه ي خود كه پشته هاي كم ارتفاع و تپه ماهوري است، ديده مي شود و در انتها سازند لار(ژوراسيك بالايي) با ريخت هاي صخره اي بلند و ديواره هاي قائم با بام هاي تيغه اي - پرتگاهي كه حد بخش آب شمال (حوزه ي خزر) و جنوب (جنوب كوهپايه هاي البرز)  را رقم مي زند، ديده مي شود.

در دامنه ي كوه سياه چال كه سازند لار تشكيل دهنده ي قسمت اعظم آن است، واريزه ها و سنگريزه هايي با ريخت هاي ويژه ديده مي شوند كه اغلب بخشي از گستره ي سازندهاي دليچاي (ژوراسيك مياني) و شمشك (ترياس بالايي، ژوراسيك زيرين) كه ليتولوژي آن ها از سنگ هاي نرم فرساست، پوشيده شده است. جنوب خط گسل و در ناوديس زرين كوه كه جنس سنگ هاي آن بيش تر از توف هاي سبز، شيل هاي توفي و ماسه سنگ هاي توفي (سازند كرج) هستند، به دليل نوع ليتولوژي حاكم بر آن، به استثناي قسمت هايي كه با ماسه سنگ هاي ضخيم لايه دارند، ريخت هاي نسبتاً ملايمي وجود دارند.

چكاد زرين كوه در محل كوه رانش، از جنس ماسه سنگ هاي توفي ضخيم لايه است كه هنگام حركت به سوي شمال، همانند يخ رفت ³ عمل كرده است و مقدار زيادي  از مصالح ريز دانه تر (مانند شيل هاي توفي، توف هاي مارني) را كه نقش آژند (سيمان) را براي تكه ها و قلوه هاي ماسه سنگ هاي مذكور داشته اند، از سر راه تا رسيدن به كف دره با خود همراه آورده است.در اين كوه رانش، حجمي بيش از سه ميليون مترمكعب از سنگ و خاك به داخل فرورفتگي اي كه قبلاً گريزگاه آبراهه هاي اين منطقه بوده، فروريخته و ارتفاعي را بيش از 50 متردر قالب يك سد طبيعي در خاور درياچه هوير و باختر درياچه ي تار به وجود آورده است كه سبب مسدود شدن گريزگاه هاي آبي اين دو درياچه شده است. اين ارتفاع حاصل از انباشتگي موجب شده است كه جز در مواقع پرآبي و يا سيلابي، با توجه به بده آبي آبراهه ها و چشمه ساران منتهي به درياچه ها، سرريزي صورت نگيرد؛ زيرا بيشينه ي بلنداي خطوط داغ آب در هر دو درياچه حدود دو تا سه متر بالاتر از رويه ي فعلي آن ها ديده نمي شود.

محل همبري ⁴ توده ي فروريخته با سازندهاي كهن تر، در بيش تر نقاط به صورت شيارهاي كم ژرفايي شبيه جوي آب درآمده است. به اين معني كه آب هايي كه روي شيب توپوگرافي توده فرومي ريخته و سازندهاي كهن تر به سوي شمال و جنوب روان مي گرديده اند، در نقاط متفاوت اين همبري جمع مي شده اند و به دليل سخت نشده گي توده ي فروريخته ، آب هاي جمع شده در آن نفوذ مي كرده و در طول زمان، سبب نشست جوي مانندي در طول همبري شده است. شيب متوسط توپوگرافي تقريبا در تمام طول يال شمالي ناوديس زرين كوه بسيار تند (بيش از 30 درصد) است، به همين علت با توجه به ليتولوژي حاكم بر اين يال، علاوه بر توده ي فروريخته ي اصلي در بسياري نقاط دامنه ي آن، لغزش ها و ريزش هاي كوچك تري نيز ديده مي شود. شكل توده ي فروريخته از ابتداي جدا شدن آن از كوه تا كف دره، شبيه مخروط افكنه اي تقريباً مثلثي شكل است كه رأس آن در نزديكي چكاد زرين كوه و قاعده ي آن از بخش آب رودتار (از سوي باختر) تا بخش آب رود هوير (از سوي خاور) ادامه دارد. به عبارت  ديگر، طول قاعده ي اين مثلث حدود 5/2 تا 3 كيلومتر و بلنداي آن حدود 5/1 كيلومتر است كه همراه واريزه ها، سطحي در حدود 3 كيلومتر مربع را تشكيل داده است. مصالح فروريخته  در كف دره (قبلي) به دليل حجم زياد، به صورت زبانه اي به سمت خاور نيز پيش رفته است.

همان گونه كه گفته شد، عامل اصلي اين كوه رانش، گسل جنباي مشا – فشم است كه بخشي از گسل آبيك – فيروزكوه – شاهرود (نبوي، 1355)  در كوه هاي البرز مي باشد كه در جاهاي متفاوت به نام هاي گوناگوني مانند مشا – فشم و البرز جنوبي ناميده شده است. جنبايي اين گسل فعال، زمين لرزه هاي تاريخي روي داده اند، مانند زمين لرزه هاي مورخ 2/10/1930 و 24/11/1955 (بربريان و چالنكو، 1974 و بربريان، 1976). به نظر مي رسد كه زمين لغزي نسبتاً بزرگ آبعلي كه حجم زيادي از خاك و سنگ ريزه همراه با بلوك هاي كوچك و بزرگ از سنگ هاي سازندهاي گوناگون را در جاده ي هراز (شمال خاوري هتل آبعلِ) انباشته كرده است، از همين خاستگاه يعني فعاليت هاي زمين لرزه اي گسل مشا – فشم باشد كه در فاصله ي نزديك به آن قرار دارد.

3. زيستمندان درياچه هاي تار و هوير

درياچه هاي تار و هوير در يكي از نقاط كوهستاني البرز قرار گرفته اند كه ميانگين بلنداي آن ها از درياهاي آزاد، حدود 2900 متر است. كوه هاي البرز در طول 500 كيلومتر و پهناي حدود 110 – 65 كيلومتر از كرانه درياي خزر، محل رويش رستني و انبوه درختان جنگلي است كه به طرف جنوب از تراكم آن ها كاسته مي شود تا جايي كه بين آن ها و استپ هاي كوهستاني، مرزي توسط گودر ⁵ (1950) گذاشته شده است. خط برف فعلي در كوه هاي البرز در ارتفاع حدود 4500 متر قرار دارد (لوفلر⁶، 1950) در حالي كه براساس پژوهش هاي بوبك ⁷ (1937)، اين خط برف در زمان يخبندان 1600 – 1200 متر پايين تر بوده است.

آب درياچه هاي تار و هوير ازنوع كلسيم، منيزيم كربنات (MgCo3-  CaCo3) است. نهشته هاي بيوشيميايي در اين درياچه بسيار نرم است كه در آن آثار جانوران شناور كه از اكسيژن غني هستند، ديده مي شود. وينكلر⁸  (1921)آب اين درياچه ها را تا عمق 5/9 متري نيمه شيرين ⁹ تعيين كرده است. در اين درياچه ها، كمبود پلانكتون هايي ¹⁰ كه در آب هاي ارتفاعات بلند، مانند كوه هاي قفقاز وجود دارند و داراي جنبه ي جهاني نيز هستند، به چشم مي خورد. از زيستمندان جانوري مي توان از ماهي هاي كوچك سفيد رنگ نام برد كه يكي از نمونه هاي آن ها، گونه ي سيكلوپستارت ¹¹ است و شباهت نزديك به گونه ي «سيكلوپستارت استرنوس تاتريكوس» ¹² دارد. با وجود اين، انواع ديگري از ريز جانوراني موسوم به «زوپلانكتون» ¹³ نيز به وفور يافت مي شوند.

----------------------------------------------------------------------------------------------

* سازمان زمين شناسي و اكتشافات معدني كشور

** فهرست منابع در دفتر مجله موجود است

زيرنويس:

1.Alenbakh  & Steiger

2.Scree

3.Moraine

4.Contact

5.Gauder

6.Loffler

7.Bobek

8.Winkler

9.Metalimnish

10.Plankton

11.Cyclopstart

12.Cyclopstart strennus Tatricus

13. Zooplankton 

خاطرات سفر به درياچه تار به روايت محمد گائيني 

 از دماوند به سمت فيروزكوه، خروجي دليچايي، روستاي دهنار، روستاي هوير و بعد از آن جاده خاكي بسيار ناهموار به طول حدود ۱۴ كيلومتر ما را به درياچه تار مي رساند.